اشاره:
پویش یا پویایی زبان نباید به معنای خراب
کردن آن باشد و نباید به جوانانی که نمیخواهند و از روی تنبلی به خود زحمت نمیدهند
که درست بنویسند اجازه داد تا به ریشه زبان فارسی ضربه بزنند.
پویش و پویایی برای راحتی و سهولت است. اگر
رویه ای به جای راحت کردن کارها کارها را بر ما سخت کند دیگر پویش نیست بلکه کندی
است.
هنگامی که یک روزنامه نگار حلیم را هلیم
مینویسد و من خواننده در گوشه و کنار صفحه به دنبال مطلبی در زمینه هلیم(یک
ماده فیزیکی) میگردم و هنگامی که چیزی دستگیرم نمیشود متوجه میشوم که منظور
نویسنده حلیم خوراکی است این را نباید گفت پویایی باید گفت کندی.
یک وبلاگ نویس که در بخشی از وبلاگ خود که
جلو دید همگان است راجع به را مینویسد راجبه و هنگامی که به او تذکر
میدهی باز میبینی که به درستنویسی پایبند نیست این دیگر پویایی زبان نیست این تهی
کردن زبان است. اگر میخواهی راحت بنویسی به جای راجع به بنویس درباره
چرا زبان را خراب میکنی؟ اگر بدین گونه پیش رویم دیری نخواهد پایید که چیزی از
زبان فارسی نمیماند.
در زمینه نادرست نویسی دستور زبان فارسی و
گزینش واژگان درست هر روز بیش از روز پیش پسرفت داریم. این را نمیگویند پویایی
زبان. پویایی آن است که بیاییم و از واژگان
فارسی عربی شده گذرکنیم و جرأت داشته باشیم که مثلا اصفهان عربی شده را
اصیل بنویسیم: اسپهان یا سپاهان. ی بیقواره در عبارتهایی همچون خانه ی من
را حذف کنیم و بنویسیم خانه من. سوئیس عربی را سویس بنویسیم.
اینها را میگویند پویایی یعنی بریدن از عربی نویسی و واژه های دشوار یا وصله های
ناجور...
احمد شماع زاده
خراسانی‌نویسی و تهرانی‌گویی در فارسی امروز
این روزها، با افزایش امکانات شهروند-روزنامه
نگاری و دسترسی سریع و راحت خوانندگان و نویسندگان به اینترنت، وبلاگ و فیس بوک،
مسئله صحیح نویسی و صحیح گویی جنبه جدیدی به خود گرفته است.
ابعاد این مسئله بسیار گسترده و قابل بحث
است و از نوشتن یا ننوشتن «می باشد» و همین فعل «است» به دنباله افعال ساده شروع
می شود و به دردسر «درب» نویسی و زیاده درست نویسی هایی مانند «هستن» نیز ختم نمی
گردد.
من، نویسنده این سطور، در عرض بیش از ده سال
گذشته، با حضور در دنیای وبلاگ فارسی و فیس بوک و نظایر آنها، هم شاهد و هم شرکت
کننده در بسیاری از بحث ها بوده ام. در بسیاری از موارد به عنوان «زبان بُرَک» و
«ملا نقطی» شناخته شده ام و هرگاه هم که توانسته ام، به بیان نظراتی که فکر کرده
ام شاید به درد بخور باشند، پرداخته ام.
در بیشتر این بحث ها، مسئله «درست» نویسی
مطرح شده و این که آیا اصلا درست نویسی طرز دید صحیحی است به مسئله یا خیر. من به
فرم «درست» کلمات و جملات معتقدم و همیشه به «اصل» کلمات و اصطلاحات رجوع می کنم،
اما همزمان ناشر این تفکر بوده ام که زبان، زنده است و بقول گویندگان امروز،
«پویا» و در حال رشد؛ َو نمی شود چیزی را «نادرست» خواند.
اما گفتن این حرف، ناقض این گفته هم نیست که
«این صفحه، سایت رسمی آقای جواد ظریف می باشد» یا «این کتاب همون کتاب جلال آل
احمد هستش» و یا «ترجیه می دهم توجیح نکنم» به گوش و چشم ناخوش آیند و نامانوس می
آیند. هرچقدر هم فکر کنیم که در زبان «غلط» وجود ندارد و «غلط گویان» در واقع
مجریان تکامل زبانی هستند، باید به حقوق «درست گویان» هم توجه کرد، هرچند که اولی
ها را «پیش رو» بدانیم و دومی ها را «محافظه کار».
در این میان، هربار که این بحث در گرفته، و
بخصوص مسئله غلط نویسی در حوزه ژورنالیسم مطرح شده، من به موضوعی اشاره کرده ام که
هرچند بسیاری از آن ظاهرا با خبر هستند، اما کمتر کسی به عمق اهمیت آن برای بحث
مورد نظر توجه می کند. مسئله مورد نظر، که به نظر نگارنده یکی از جنبه های مهم
تصور اشتباه نویسی، یا ایده آلیسم درست نویسی/گویی در فارسی است، موضوع اساسی وجود
دو گویش مختلف در زندگی هرروزه فارسی زبانان است. در اینجا مشخص کنم که منظورم
تفاوت گویشی فارسی افغانستان، فارسی تاجیکستان، و فارسی ایران نیست، هرچند که
دوتای اول در دیدگاه من، در واقع بخشی از مسئله هستند. توجه من در اینجا، گویش
«معیار» فارسی است، گویشی که به اشتباه «تهرانی» نام گرفته (گویش واقعی تهرانی،
همانی است که به آن، «لاتی» و «جاهلی» می گویند) و به اصطلاح، «گویش بی لهجه»
فارسی است (هرچند که همه گویش ها، «لهجه» اند).
اکثرا، این گویش معیار را به دوگانه
«نوشتاری» و «گفتاری» یا «رسمی» و «عامیانه» تقسیم بندی می کنند. برای گویشوران
این زبان، بخصوص کسانی که تحصیلات متوسطه را تمام کرده اند، صحبت کردن به هردو این
گویش ها کاملا طبیعی است، بصورتی که اکثریت قریب به اتفاق گویشوران، به تفاوت های
بین این دو توجه نمی کنند و خود را فقط در حال صحبت کردن در دو موقعیت مختلف می
بینند. مثلا" برای یک گویشور این زبان، گفتن «من و بابک و سارا با هم رفتیم
ناهار» (با تلفظ حروف ربط به صورت /او/ : man o Babak o
Sara) و تغییر آن به «من وَ بابک وَ سارا باهم به ناهار رفتیم» (اینبار با استفاده
از تلفظ حرف ربط «و» به صورت حرف بی صدا همراه با فتحه: man va Babak va
Sara) کاملا طبیعی است و حالتی از «درست» صحبت کردن در موقعیت رسمی. حال می توان به
این گویشور گفت که در واقع، این فقط یک «تغییر جزئی» نیست و استفاده از /او/ برای
حرف ربط، کلا" متفاوت است با استفاده از «وَ»، حتی اگر به تغییر ساختاری جمله
و آوردن فعل در آخر در حالت «رسمی» اهمیت ندهیم. توضیح اینکه «و» (با تلفظ /او/)
حرف ربط فارسی است که از «اود» فارسی میانه می آید و «وَ» به فتح /و/ عاریه گیری
است از «وَ» عربی.
اما مسئله زبان گفتاری و نوشتاری نیز از این
فراتر می رود. در دسته (یا «رجیستر» زبانی linguistic register)
گفتاری، حالت های صرفی و
نحوی ای وجود دارد که در زبان نوشتاری سراغی از آن ها نمی توان گرفت، و البته در
زبان نوشتاری/رسمی نیز حالت هایی داریم که در زبان گفتاری از آن ها استفاده نمی
شود. برای مثال، جمله «کتاب رو بهش دادم» را مقایسه کنید با «کتاب را به او دادم».
به غیر از تفاوتی بین رو/را، مسئله اصلی در اینجا، استفاده از «به» است در کنار
ضمیر سوم شخص مفرد. در گویش گفتاری/عامیانه، پسوند مفعولی چسبان «ش» برای مفهوم
سوم شخص مفرد به کار گرفته شده. این ضمیر «مفعولی» کلا با ضمیر فاعلی سوم شخص مفرد
«اون» (برای مثال «اون گفت») متفاوت است و بالاخص، برای مفهوم مفعولی بکار می رود.
اما در جمله رسمی/نوشتاری «کتاب را به او دادم»، ضمیر سوم شخص مفعولی «او» با سوم
شخص فاعلی «او» تفاوتی ندارد. در اینجا، فارسی گفتاری/عامیانه، از حالتی استفاده
می کند که در زبان رسمی/نوشتاری وجود ندارد. همین ضمیرهای چسبان مفعولی در «بهم»،
«بهت»، «بهمون»، «بهتون» و «بهشون» هم وجود دارد که باز در زبان رسمی/نوشتاری،
اثری از آن ها نیست.
این فرق اساسی صرفی نمی تواند بصورت اتفاقی
و در شرایط «تحلیل» زبانی پیش آمده باشد، بخصوص که با توجه به زبان «فارسی میانه»
(که به اشتباه در برخی اوقات، «پهلوی» هم خوانده می شود)، یعنی مرحله قبلی زبان
فارسی، این پسوند های چسبان و مفعولی در فارسی سابقه ای طولانی دارند. یعنی می
توان گفت که فارسی گفتاری این پسوند ها را نگه داشته، در حالتی که فارسی نوشتاری
آن ها را فراموش کرده و با استفاده از ضمایر شخصی فاعلی، تمام حالت های صرفی را
نشان می دهد.
این مسئله، و بسیار مثال های دیگری که هر
گویشور فارسی می تواند به راحتی پیدا کند، توجه را به تفاوت های گویشی فارسی جلب
می کند و محقق را به دنبال توضیح قانع کننده تری از «عامیانه گویی» می فرستد. به
نظر من، پیدا کردن این توضیح و توجه دقیق به آن، می تواند از یک طرف راه گشای معضل
درست نویسی/درست گویی باشد و از طرف دیگر جلوی زیاده روی در درست نویسی، نظیر توجه
بی دلیل و زیاد به «جدا نویسی» را بگیرد.
در توضیح زبان فارسی، درست گویی و درست
نویسی، عامیانه گویی و عامیانه نویسی، و کتابی یا لفظ قلم صحبت کردن، اکثرا این نکته
تکرار می شود که «یک فارسی زبان امروزه، فارسی ۱۰۰۰ سال قبل را متوجه می
شود» یا اینکه «ما به زبان سعدی سخن می گوییم». هردو این نکته ها شاید تا حدی درست
باشد. میزان فهم یک فارسی زبان امروزی از فارسی ۱۰۰۰ سال قبل قطعا بیشتر از
میزان فهم یک فرانسوی زبان امروزی است از زبان فرانسه حتی ۶۰۰ سال قبل. اما دلایل این،
و این که ما به «زبان» سعدی می گوییم (بیشتر می نویسیم)، شاید بیشتر همین تفاوت
«رجیستر» های زبانی باشد تا هرگونه خاصیت جادویی زبان فارسی. در همین جا هم شاید
بد نباشد که به کلیشه دیگری که فارسی زبانان ایران به آن اعتقاد دارند اشاره ای
کنیم. این کلیشه نیز این است که «افغان ها» به گویش «خالص تری» از فارسی صحبت می
کنند و فارسی افغانستان، به فارسی «اصیل» شبیه تر است. این ادعا حتی به آنجایی نیز
می رسد که «تاجیک ها به زبانی سخن می گویند که به پهلوی نزدیک تر است...». هردو
این کلیشه ها در واقع ادعا می کنند که زبان مردم افغانستان یا تاجیکستان در طول ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ سال گذشته، تغییر کمتری
کرده و زبان فارسی عمدتا در ایران پیشرفت کرده - و البته رو به انحطاط رفته است.
مثال های بالا، و کلیشه های مطرح شده، همگی
باز نشانه مهم بودن مسئله «رجیسترهای زبانی» در فارسی امروزه هستند. حقیقت این است
که فارسی عامیانه/گفتاری، در واقع گویشی است از زبان فارسی در منطقه مرکزی ایران،
منطقه ای که من به پیروی از جغرافی دانان کهن، به آن جبال می گویم و این گویش را
«گویش جبال» یا «گویش مرکزی» می نامم. این گویش اکثرا نوشته نشده و بیشتر به صورت
شفاهی ادامه داشته است. در طول ۱۲۰۰ سال گذشته، لهجه های مختلف این گویش، که در بین سخنورانش «محلی» و «زبان
مادر» بوده، در این منطقه گسترش پیدا کرده و از این جاست که ما لهجه های «تهرانی»
(هم لهجه محلی تهرانی/لاتی و هم لهجه معیار امروزه یا لهجه «فتحعلیشاهی»)،
اصفهانی، کاشانی، شیرازی و ده ها لهجه دیگر این گویش را در دست داریم که همه از
لحاظ صرفی و در بیشتر اصول آوایی، همانند هستند. این گویش ها فقط در طول ۲۰۰ سال گذشته، و به دلیل
شرایط فرهنگی-سیاسی، نوشته شده اند، و به دلیل اهمیت پیدا کردن گویشوران آن ها، در
بعضی موارد حالتی «رسمی تر» به خود گرفته اند و حتی روی زبان نوشتاری تاثیر گذار
بوده اند.
گویش رسمی/نوشتاری ایران، یعنی گویشی که
«سعدی هم به آن می نوشته»، از طرفی، گویش محلی خود سعدی یا حافظ نبوده، بلکه گویش
ادبی، و تا حدی ساختگی، ادبیات فارسی به شمار می رفته است. با کمی توجه به تاریخچه
زبان فارسی، متوجه می شویم که این گویش، در واقع گویش منطقه شرق و شمال شرق ایران
و ماورالنهر است، یعنی منطقه ای که جغرافی دانان به آن «خراسان بزرگ» می گفته اند
و خاستگاه اولین فارسی نویسان و ادیبان فارسی بوده، کسانی مانند رودکی، بلعمی،
جوزجانی، بیهقی، و دیگر بزرگان ادب فارسی. باید توجه داشت که اکثر این ادیبان
اولیه، اهل مناطقی بودند که مدت کوتاهی قبل از تولد آن ها، و حتی در بعضی مواقع در
زمان زندگی خود آن ها، در آن فارسی «زبان محلی» نبوده. در بیشتر خراسان، بخصوص
ماورالنهر و منطقه بلخ، زبان های سغدی، بلخی، خوارزمی و چندین زبان ایرانی، اما
غیر فارسی، دیگر معمول بوده اند. رودکی و جوزجانی و بلعمی در مناطق سغدی زبان به
دنیا آمده اند و زبان محلی کسانی مانند ناصرخسرو، بلخی بوده است. یعنی در منطقه
خراسان، زبان فارسی یک زبان «وارداتی» بوده که به همراه قدرت سیاسی-فرهنگی اسلام و
تحت حمایت اولین مسلمانان فارسی گوی، و بعد زیر حمایت سیاسی سامانیان، به یک زبان
پراهمیت تبدیل گشته و به دست بزرگانی مانند رودکی و بیهقی، به حد کمال ادبی رسیده.
اما این زبان، تا حد زیادی در این منطقه بازسازی شده، و قرن ها طول کشیده تا به
صورت زبان محلی منطقه در بیاید، کما اینکه حتی امروزه هم در شرق تاجیکستان و یا
کوه های غربی آن، سخنوران زبان های بازمانده از سکایی و سغدی، بجا مانده اند.
بسیاری از ساختارهای فارسی «خراسانی»، در واقع ساده شده ساختارهای فارسی میانه
هستند تا صحبت کردن به آن را برای سخنوران سغدی و بلخی و خوارزمی، آسان تر کند.
این گویش ادبی «خراسانی» است که سرمشق «سعدی» و دیگر بزرگان ادبی مناطق مرکزی/جبال
قرار گرفته و در گلستان، به تکاملی رسیده که «ما امروز به آن زبان می نویسیم».
در بحث درست نویسی و درست گویی، باید به این
نکته ساده، وجود دو رجیستر و گویش متفاوت، در زبان فارسی معیار امروز توجه داشت،
یعنی نوشتن و سخن گفتن رسمی به «گویش خراسانی» و سخن گفتن هرروزه و کمتر نوشتن به
«گویش جبال». هرچند که در بسیاری موارد، مانند انتقال ساختار آینده استمراری «می
خواهم بروم» از گویش جبال/مرکزی به گویش خراسانی، می توان تاثیر گذاری این دو
بریکدیگر را دید، اما در بسیاری از موارد، اصرار زیاد به «اصل» و «صحیح» دانستن یک
گویش می تواند به تاثیرگذاری های ناخوش آیندی شبیه استفاده سردرگم کننده از افعال
«هستن» و «است» برای «ترجمه» فعل چسبان «بودن» در فارسی جبال («این کتاب محمده» به
«این کتاب محمد هستش»!) منجر شود.
هدف من در اینجا، و یا هر مورد دیگری که در
آن به تفاوت های این دو «رجیستر» زبانی پرداخته ام، دادن نسخه «درست نویسی» نبوده
و عمیقا معتقدم به پویا بودن زبان و اینکه گویشوران هر زبانی، «عقل خودشونو دارن».
اما توجه داشتن به این نکته که ما به دو گویش مختلف تسلط داریم و در بسیاری از
موارد، نمی توانیم و نباید سعی کنیم این دو گویش را با هم صد در صد آشتی دهیم، می
تواند تا حدی باعث کم شدن یا اعتدال مشکلات امروزه در زمینه درست نویسی شود، و
شاید نیز به قانون مند شدن و شکستن تابوی نوشتن به گویش جبال/مرکزی/عامیانه نیز
منجر گردد، که در آخر شاید بزرگترین آرزوی من باشد.
