شهرت جهانی سردر دانشگاه تهران

بیشك ارزش بین المللی دانشگاه تهران، شهرت جهانی سردر اصلی آن را نیز به ارمغان آورده است. این بنای تاریخی، علاوه بر این كه در سطح ملی سمبل تمام نمای علم، دانش، معرفت و نماد زندگی شیرین دانشجویی در زیر سقف مركز نمادین علمی كشور(دانشگاه تهران) است، در خارج از ایران نیز معرف یك دانشگاه نامدار در سطح خاورمیانه است.

با یك بررسی گذرا میتوان ادعا كرد كه از میان معروفترین و معتبرترین دانشگاه های دنیا، دانشگاه تهران تنها دانشگاهی است كه از طریق یك بنای فرهنگی سمبلیك با مهندسی پیچیده، پیام های ویژه معنوی، علمی و فرهنگی را به مخاطبان خود القا می كند.

برخی بر این عقیده اند كه طرح سردر دانشگاه، الهام گرفته از تصویر خیالی دو پرنده ای است كه بالهایشان را برای اوج گرفتن و برخاستن از زمین، باز كرده اند. علم و دانش به دو بال تشبیه شده اند كه ورود به دانشگاه با آن دو ممكن است و خروج از دانشگاه نیز با تقویت این بالها موجب صعود افراد بر فراز اجتماع خود و پاسداری از آن می شود. عده ای دیگر آن را به عنوان كتابی كه به صورت باز در مقابل دیدگان گذارده شده باشد میدانند كه بیانگر ارزش مطالعه و تحقیق است.

اما از تاریخچه و نحوه ساخت این سردر اطلاعات و اسناد كاملی به دست نیامده است.

بر پایه گفته ای در سال های ۴۶- ۴۵ به دستور ریاست وقت دانشگاه طرحی در میان دانشجویان و طراحان مختلف به مسابقه گذاشته شد. از میان طرحهای رسیده طرح دانشجویی به نام «كوروش فرزامی»(از دانشكده هنرهای زیبا) به عنوان طرح برتر برگزیده شد. كار اجرای طرح، ابتدا به یك شركت پیمانكار سویسی واگذارشد كه به دلیل نواقص مربوط به مراحل قالببندی از ادامه كار توسط این شركت ممانعت شد و یك شركت پیمانكاری ایران به نام «شركت آرمه» اجرای طرح را به عهده گرفته و به اتمام رساند.

بر پایه آخرین صورتحساب و وضعیت شركت آرمه هزینه اجرای طرح مبلغ ۲۴هزار و۵۰۰ تومان بوده است.

اگرچه تاریخ ساخت سردر را در سال های ۴۶-۴۵ میدانند، اما تا سال ۱۳۴۸ هیچ سندی در خصوص آن در آرشیو دانشگاه مشاهده نشده است. در نشریه شماره ۲ «هنر معماری»(تیر، مرداد، شهریور ۱۳۴۸) عكس هایی از سردر دانشگاه تهران به چاپ رسیده است و در ذیل آن نام طراح و محاسب سردر آورده شده است. این منبع نیز طراح را كوروش فرزامی و محاسب آن را سیمون سركیسیان ذكر كرده است.
علاوه بر این در كتابچه راهنمای دانشگاه تهران (۱۳۵۱) نیز عكس سردر چاپ شده است.

نقشی از تیسفون
جدا از سر در دانشگاه تهران نشان رسمی این دانشگاهی نیز قدمتی طولانی دارد. نقشی كه امروز به عنوان نشان رسمی دانشگاه تهران انتخاب شده، از نقوش تاریخی کشور است که سابقه ممتدی در آثار صنعتی داشته و مقام شامخی در فرهنگ ایران باستان حائز اهمیت بوده است.

آرم یا نشان دانشگاه تهران که توسط دکتر محسن مقدم، استاد فقید دانشکده هنرهای زیبا طراحی شده است، برداشت وتقلیدی است از نقشی که به صورت گچبری شده در محوطه های دوران ساسانی، نقش برجسته ها و نقوش مهرهای این دوره دیده شده است و دراین مورد بویژه تقلیدی است از پلاک گچبری شده مکشوفه از شهر ساسانی تیسفون.

نقوشی که به عنوان نشان از آنها یاد شد و به ظاهر به صورت «داغ» احشام در بین طوایف مسکون در ایران مورد استفاده بوده است، همانی است که در شکل مغولی « تمغا» بدان آشناییم و کلاً این اشکال به عنوان نشان مالکیت بود بر هر چیزی که صاحب آن بودند. در دوران ساسانی این نشانها در نقش برجسته ها، سکه ها و ظروف نقره به عنوان نشانهای خانوادگی به کار رفته اند. از آنجا که در ایجاد این نشانها از حروف خط پهلوی ساسانی نیز استفاده شده طبیعت یک منوگرام را هم گرفته اند.

طرح دانشگاه تهران از نقش گچ بری شده مکشوفه از تیسفون گرفته شده است که نمونه منشاء آن در کاخ ساسانی مشکوفه از دامغان در دست است. هم در این مورد و هم در موارد مشابه آن در مهرهای ساسانی، نشان ها عموماً در میان دو بال تزئینی ( که می تواند بال عقاب باشد ) قرار داده شده اند که کاربرد آن را در دیگر نقوش این دوره و شکل تاج های ساسانی به ویژه در اواخر این دوره شاهد هستیم. در شاهنامه فردوسی نیز این گونه تاج ها با عنوان تاج های «دوپر» یاد شده است.

در مورد پلاک به دست آمده از تیسفون، نقش میان بال ها از ترکیب حروف خط این دوره (پهلوی ساسانی) ساخته شده است و عده ای سعی در خواندن و توجیه این نشان ها کرده اند. در مورد تیسفون نقش مورد بحث به صورت « افزوت » (امرود) به معنای فراوانی و افزونی و نیز به صورت «ایلان» (ایران) نیز به صورت «او» برای کلمه اورمزد به معنای اهورا مزدا و یا صرفاً اسم هرمزه و هرمز خوانده شده است. استفاده دو کلمه دانشگاه تهران به شیوه نشان های دوران ساسانی(که از ترکیب حروف تشکیل می شود) در میان بال های تزئینی بر این پایه بوده است.

حاشیه تزئینی که از دوایر ریز تشکیل شده نیز دوران هخامنشی به عنوان یک عامل تزئینی به ویژه در سکه ها به کار می رفته و در دوران ساسانی نیز در سکه ها، مهرها و گچ بری مورد استفاده داشته است.

به گفته دکتر مظفر بختیار، استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، در نشان دانشگاه در زمان ریاست جهانشاه صالح تغییراتی داده شد؛ نشان اصلی، مانند آرم بیشتر دانشگاه های غربی، داخل قابی به شکل سپر رومی قرار گرفت و عنوان «دانشگاه تهران» به خط لاتین و نیز شعار« میاسای ز آموختن یک زمان» برآن اضافه شد. شکل جدید علاوه بر اینکه هیچگونه تناسبی با نقش های اصیل ایرانی نداشت، اهداف و فعالیت های گسترده دانشگاه را در شعار «آموختن» منحصر کرده یود که بار رسالت مهم تربیتی، پرورشی و انسان ساز دانشگاه مغایرت داشت؛ در حدود سال 1350 نیز در شکل اصلی نشان دانشگاه تغییراتی گرافیکی اعمال شد و مدتی هم با آن شکل به کار رفت، ولی به منظور حفظ اصالت نشان قدیم، مجدداً همان نشان به کار برده شده که هنوز هم پا بر جاست.

نویسنده :مهندس رامین حسین خانی

دوشنبه 18 آبان 1388