مهندسی بازرگان زاده، و اسلامشناس!

مهندسی بازرگان زاده، و اسلامشناس!

                      به مناسبت هفته دولت و اولین دولت پس از انقلاب
 
مرحوم مهندس مهدی بازرگان، در پايان عمر و در آخرين سخنرانی‌اش به شکست پروژه پنجاه ساله‌اش اذعان کرد و آخرت و خدا را «تنها» هدف بعثت انبياء ناميد.
بازرگان کسی بود که بسیاری از جوانان آن روز و پیران امروز دینشان را با کوششهای همه جانبه و سخنرانیهای او در دانشکده فنی تهران و کتابهایش، بیشتر و بهتر شناختند. از کودکی با قرآن و مطالب آن به خوبی آشنا شده بود. بسیاری از نکته های پنهانی قرآن را دریافته بود. دین اسلام را نیز به خوبی شناخته بود. او کسی بود که کمترین علاقه به دنیا را داشت، و از آغاز زندگی چون در خانواده ای تاجرپیشه به دنیا آمده بود، چشم و دل سیر بوده، و با سفر به فرانسه در جوانی، گذشته از دانش اندوزی، دنیا را هم دیده بود؛ و از نظر پایگاه اجتماعی هیچ کمبودی نداشت. در نتیجه، حب جاه و مقام در وجودش نبود و این در حالی بود که یک سروگردن از بسیاری از طبقه روحانیت تازه به حکومت رسیده، نوکیسه، دنیا ندیده، که از جاه و مقامی هم برخوردار نبودند، بالاتر بود. همانان که اکنون به قدرت رسیده بودند، خود را باختند و در زیر لوای دین، دین خود را به دنیا فروختند، و نان به نرخ روز خوردند و انبانها انباشتند!!
 
درست است که قرآن کریم منظومه هستی است و بازرگان قرآنشناس و اسلامشناس هم به بسیاری از نکات علمی، فنی، هنری، تاریخی، باستانشناسی، طبیعت شناسی، انسانشناسی، افتصادی، اجتماعی، حقوقی، و... موجود در قرآن دست یافته بود، ولی میدانست که همه این نکته های باریکتر از مو تنها در آیه هایی کوتاه که در لا به لای آیاتی بلند، که غالب متن قرآن را شکل میدهند، نهفته است، که پیرامون شناخت پرودگار، ایمان به او، ایمان به پیامبران او، شناخت قدرت و علم او، منظور او از آفرینش جن و انس، رسالتشان برای زندگی بهتر و مبتنی بر هدف آفرینش، تا رستگاری و رهنمون شدنشان به آخرت است.
 
آنهم آخرتی که دوگانه است؛ که عاقبت کار بندگانش و مخالفانش را یا به طور حقیقی و یا نمادین مجسم میکند تا اگر مایه آن را ندارند که به ذات بیمانند خداوند عشق بورزند و او را بندگی کنند، دستکم از ثواب و عقاب حقیقی یا نمادین او آگاهی یابند و به او ایمان بیاورند. به همین دلیل هنگامی که به دانشمندی یا اندیشمندی چه مذهبی و چه غیرمذهبی برمیخوری و میگویی این نکته علمی در قرآن آمده میگوید:
قرآن کتاب آخرت است، به این کارها چه کار دارد؟!
 
منظور خداوند از آوردن آیه های کوتاه یادشده نیز به گونه ای که گفته شد، تنها برای کمک به پیشرفت فرهنگ مادی انسان، و تسریع موفقیت او در شناخت سنن طبیعی و قوانین اجتماعی و یافتن راه درست زندگانی برروی زمین بوده است. و در اصل لطفی بوده که کرده، و اگر هم نمیکرد، دیر یا زود خود انسان به آنها دست مییافت. چنانکه بسیاری از این نکته های قرآنی را مسلمانان پس از کشفهای دانشمندان غیرمسلمان متوجه شده اند؛ و برخی دیگر که دانشمندان بدان دست نیافته اند، کمتر مورد پذیرش اهل دانش است که قرآن کریم بدانها ورود کرده است!!
 
در سوره قمر به کرات میخوانم که:‌ ولقد یسرناالقرآن للذکر فهل من مدکر؟(و به درستی که قرآن را برای ذکر آسان کردیم. پس آیا هست کسی که پندگیرد؟) و در این آیه مکرر ذکر همانا یاد خدا و آخرت و تنها اصل محوری و هدف نزول قرآن همین بوده است که در این سوره و به گونه هایی دیگر در سوره هایی دیگر آورده است. آیا لازم است قرآن از این هم روشنتر خود را معرفی کند؟
 
بنابراین بازرگان که پس از پنجاه سال به این نتیجه رسیده که هدف از بعثت انبیاء تنها خدا و آخرت است، کاملاً منطبق بر شناخت او از قرآن و اسلام و جامعه ایران، پیش و پس از انقلاب، و روحانیت شیعه است و به نظر میرسد هر کس دیگری نیز که شناخت و تجربه ای همچون او داشته باشد، به این باور خواهد رسید.
 
ولی احتمال دارد با وجود همه این آگاهیها و دانش قرآنی، وی به این موضوع پی نبرده بود که انقلاب ایران، آزمونی الهی است، تا آن زمان که دید تمام آمال و آرزوهایش برای به ثمر رسیدن یک جامعه خدامحور مورد نظر خداوند، با خودخواهیها و خودمحوریها و خودبینیهایی که توسط اقتدارگرایان و مدعیان دین و دین باوری در انقلاب رخ داده، همه نقش بر آب شده و جامعه ای اقتدارگرا و قدرتنما به وجود آمده و انقلاب از مسیر خود هر روزه دورتر میشود.
 
دراین مقام بود که همو در روزهای پایانی عمرش در بیمارستان گفته بود: 
و رأیت الناس یخرجون من دین الله افواجاً(و دیدی که مردم فوج فوج از دین خارج میشوند.) 
و منظورش این بود که هدف ما ایجاد جامعه ای بود همچون صدر اسلام که خدا به پیامبرش گفت: 
و دیدی که مردم فوج فوج به دین خدا وارد میشوند، ولی آرزوی ما به باد فنا رفته و جامعه ای برپاشده که تنها نامی از دین و الوهیت دارد؛ و به وسیله آن مردم فوج فوج از دین آباء و اجدادی شان در حال خارج شدن اند.
 

اسفندماه نودوسه: ‌احمد شماع زاده