گونه های دیالکتیک قرآنی

گونه های دیالکتیک قرآنی

چنین به نظر میرسد که قرآن کریم از صدر اسلام تاکنون از جهات بسیار و جنبه های مختلف مورد بررسی قرارگرفته ولی برخی جنبه ها و جوانب آن مورد غفلت واقع شده باشد. یکی از آن جنبه و جهتهایی که بسیار هم آشکار بوده ولی از چشم قرآن پژوهان پنهان مانده است دیالکتیک قرآنی است که نگارنده تاکنون نوشته ای در این زمینه ندیده و با جست و جو در وب نیز چیزی دستگیرش نشد.

اگر در سراسر قرآن کریم با دقت بنگریم درمییابیم که هیچ کتابی چه آسمانی و چه زمینی. حتا برخی از کتابهای افلاطون که سراسر دیالکتیک است و نیز کتابهای رمان و داستان و... وجود ندارد که به مانند قرآن انواع و اقسام دیالکتیک به گونه های مفصل و مجمل در آن مطرح شده باشد تا آنجا که میتوان این عنوان را بر عنوانهای قرآن افزود: قرآن کتاب دیالکتیک!

توجه داشته باشیم که دیالکتیک بودن قرآن به خودی خود ارزشی برای قرآن به بار نیاورده است بلکه ارزشی که در نهان دیالکتیک بودن قرآن نهفته است عقل گرایی و اندیشه محوری این کتاب آسمانی در دیالوگهاست که آفریننده اش عقل کل است و تعقل پایه و مایه رد یا اثبات هر موضوعی است. امید میرود با بازشدن این دریچه به سوی دیالکتیک قرآن در آینده ای نزدیک شاهد پژوهشهایی در این زمینه از سوی قرآن پژوهان با توجه به عقل محوری دیالکتیک قرآن باشیم.

چرا واژه دیالکتیک؟

هر واژه دیگری را که بخواهیم جایگزین کنیم گویا و بسنده و جامع نیست و گفت و گوی منظور نظری را که در آیات قرآن نهفته است نمیرساند. واژه هایی چون مجادله که یک سوره هم در قرآن به آن اختصاص داده شده نیز نمیتواند همه گونه های مختلف دیالکتیک را که در قرآن کریم آمده دربرگیرد. زیرا آن گفت و گویی که میخواهیم در باره اش از قرآن شواهد و نمونه هایی بیاوریم گفت و گویی است که دربردارنده گونه ای دلیل و برهان آوردن همراه با رد یا پذیرش موضوعی است که این تعریف را دیالکتیک خواندیم. شاید از نظر علمی این تعریف کاملا در چارچوبهای مشخص شده برای دیالکتیک نگنجد ولی این بهترین تعریف و تحدید  جامع و مانعی برای جداسازی و دسته بندی گونه های متفاوت گفت و گو در قرآن کریم است:

گونه های مختلف دیالکتیک قرآن

1.     خدا با فرشتگان مانند موضوع آفرینش آدم(آیات 30 تا 33 سوره بقره)

2.     خداوند با ابلیس در مورد سجده بر آدم و درنهایت مهلت گرفتن ابلیس از خداوند برای فریب آدمیان غیرمخلص.(آیات 71 تا 85 سوره ص)

3.     خداوند با پیامبران مانند موضوع کیف تحیی الموتی حضرت ابراهیم و لن ترانی حضرت موسی.

4.     خداوند با مشرکان و کافران و منافقان از طریق پیامبر اسلام(با نمونه های بسیار)

5.     خداوند با مسلمانان از طریق پیامبر اسلام. مانند: و قالت الاعراب آمنا قل لم تؤمنوا ولکن قولوا اسلمنا(حجرات: 14) ... یمنون علیک ان اسلموا قل لاتمنوا علی اسلامکم بل الله یمن علیکم ان هدایکم للایمان ان کنتم صادقین(17)

6.     خداوند با مؤمنان از طریق پیامبر اسلام

7.     خداوند با مؤمنان به طور مستقیم. مانند برخی از آیاتی که با یا ایهاالذین آمنوا آغاز میشوند.

8.     مسلمانان با پیامبر اسلام و پیامبر اسلام با مسلمانان(نمونه ها بسیار است از جمله آغاز سوره مجادله)

9.     مشرکان و کافران و منافقان با پیامبر اسلام(نمونه بسیار است از جمله سوره کافرون)

10.                       پیروان با پیامبران مانند حضرت موسی با قومش بنی اسرائیل در مواردی همچون خود داری از جنگیدن و تأخیر در قربانی کردن گاو.

11.                       مردم با پیامبران مانند مجادله کافران با حضرت نوح

12.                       پیامبران با مردم مانند تهدید حضرت ابراهیم به بت شکنی و شکستن بتها

13.                       پیامبران با حاکمان مانند حضرت موسی با فرعون و حضرت ابراهیم با نمرود.

14.                       مردم با خودشان: با خود سخن گفتن و برای نفس خود دلیل آوردن یا توجیه کردن کارها برای وجدان خود و نیز مجادله با خود.(مانند آیه هایی که و یقولون فی انفسهم ونیز فارجعوا الی انفسهم دارند.)

15.                       مردم با یکدیگر(نمونه بسیار است)

16.                       دیالوگهایی که در روز قیامت صورت میگیرد. طرفهای دیالوگ مختلفند از جمله :

17.                       دوزخیان با بهشتیان و متقابلا

18.                       دوزخیان با یکدیگر

19.                       خداوند با دوزخیان و متقابلا

20.                       خداوند با گناهکاران پیش از تعیین تکلیف و متقابلا

21.                       نگهبانان دوزخ با دوزخیان و متقابلا

نکته ها:

-         گفت و گوی فرشتگان و پیامبران حتا در مواردی همچون موضوع ضیف ابراهیم نیز جنبه خبری داشته و دیالوگ محسوب نمیشود.

-         به نظر میرسد که گفت و گوی خداوند با زمین و آسمان و دوزخ و غیره دیالوگی تمثیلی باشد و به هر حال جزء دیالکتیک به شمار نمیآید.

-         در زمینه دیالکتیک نکته هایی در سوره زخرف وجود دارد که پژوهش در مورد آنها توسط قرآ ن پژوهان کار شایسته ای است.

احمد شماع زاده 22 بهمن 1392