مصادره ناجوانمردانه اموال بزرگترین ناشر

عبدالرحیم جعفری، از پله‌های مسجدشاه تا مصادره امیرکبیر

مسعود لواسانی روزنامه‌نگار

• 
   اکتبر 2015 - 11 مهر 1394

عبدالرحیم (تقی) جعفری (۱۲۹۸- ۱۳۹۴ تهران)، بنیانگذار موسسه انتشاراتی امیرکبیر، در زندگی ۹۶ ساله‌ خود، خدمات بزرگی به فرهنگ ایران ارائه کرد.

انتشار نخستین دایره‌ المعارف به زبان فارسی، انتشار نخستین شاهنامه نفیس در ایران، انتشار نخستین قرآن تمام رنگی در ایران و در مجموع چاپ ۲۷۰۰ عنوان کتاب که گلچینی از بهترین‌های اندیشه، علم، ادبیات، تاریخ و فرهنگ در زمانه خود بودند، تحولی بود که جعفری در نشر ایران و هنگام مدیریت امیرکبیر - تا پیش از مصادره شدن انتشارات و اموالش پس از انقلاب ایران- به وجود آورد.

او کار کتاب را از یک حرفه‌ سنتی در حجره‌های بازار به یک صنعت سودآور فرهنگی تبدیل کرد.

ساماندهی انتشار کتاب‌های درسی، افزایش سرانه‌ مطالعه در ایران با توسعه‌ کتاب‌های جیبی، ایجاد تحریریه‌ بزرگ با حضور نویسنده‌ها، پژوهشگران و ویراستاران ایران که پیش از او در نشر ایران سابقه نداشت، تنها بخشی از خدمات او هستند.

غلامحسین مصاحب، محمد معین، سیمین بهبهانی، احمد محمود، صادق هدایت، مرتضی کیوان، نجف دریابندری، بهمن فرزانه، لیلی گلستان، کامران فانی، و محمد بهرامی از جمله شاعران، نویسندگان و پدیدآورندگانی بودند که در سال‌های فعالیت امیرکبیر با این موسسه همکاری داشتند.

راه اندازی کتابفروشی‌های زنجیره‌ای امیرکبیر در تهران و برخی شهرستان‌ها (که اگر امیرکبیر مصادره نمی‌شد شاید همچنان این روند ادامه می‌یافت)، توسعه‌ بزرگ‌ترین چاپخانه‌ خاورمیانه (چاپخانه افست که همچنان نیز به کار خود ادامه می‌دهد) و راه اندازی استودیوی تولید کتاب‌های شنیداری، بخش دیگری از کارنامه‌ کمتر دیده‌ شده‌ جعفری است.

بیشتر بخوانید: زندگینامه عبدالرحیم جعفری به قلم خودش

اگرچه پس از انقلاب و مصادره‌ امیرکبیر و اموالش، جعفری از کار نشر باز ماند اما نام و سایه‌ او در هفت دهه‌ گذشته بر صنعت نشر ایران سنگینی می‌کند و پس از او بسیاری دیگر از کارمندان و همکاران او بنگاه‌های انتشاراتی دیگری را راه اندازی کردند که از سرمایه‌ تجربه‌ امیرکبیر، توشه اندوخته بودند.

بیشتر بخوانید: گفت و گو با عبدالرحیم جعفری: همچنان امیر کبیر را دنبال می کنم، چون گناهی نکرده‌ام

صنعتی زاده و جعفری

همایون صنعتی زاده، مدیر و بنیانگذار انتشارات فرانکلین در گفتگویی که چندماه پیش از مرگ وی در ۱۳۸۸با او داشتم، آقای جعفری را یکی از با اراده‌ترین افراد در حوزه‌ نشر کشور می‌دانست. او گفت: "دوستی و شناخت پنجاه ساله‌ای که من از تقی جعفری دارم من را به این باور رسانده است که اگر تنها یک نفر باشد که بتواند همین امروز نشر ایران را از این وضعیت نابسامان نجات دهد او جعفری است. نگاه کنید جعفری کار خودش را از کتاب‌فروشی روی پله‌های مسجد شاه (در بازار تهران) آغاز کرد و چنان کار را توسعه داد که در ایران کسی به گردپای او نمی‌رسید."

او گفت: "امیرکبیر از بزرگترین ناشران خاورمیانه بود و این حرف گزافی نیست. شما وضعیت امروز ناشران لبنان و مصر را نگاه نکنید، ۴۰ یا ۵۰ سال پیش وضعیت نشر در این کشورها به شکل امروزی نبود. در کشورهای عربی نشر صنعتی به آن شکل وجود نداشت. ناشرهای کوچکی بودند که در محدوده‌ کوچکی فعالیت می‌کردند. من به خیلی از این کشورها سفر کرده بودم و وضعیت نشر آن‌ها را از نزدیک تماشا کرده بودم. واقعا امیرکبیر ناشر بزرگی بود و برنامه‌های بزرگی هم برای نشر ایران داشت و آن زمان جعفری خودش را با ناشران اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده مقایسه می‌کرد و می‌خواست ناشری باشد در کلاس ناشران امروز جهانی."

'کارآفرین و وطن دوست'

محمدکاظم بجنوردی، رئیس دایره المعارف بزرگ اسلامی، در گفت و گو با بی بی سی درباره عبدالرحیم جعفری می گوید: "او کارش را با بساط کتابفروشی در جلوی مسجد امام و از شاگرد چاپخانه و از صفر آغاز کرد و به جایی رسید که بزرگ‌ترین ناشر ایران شد. او کسی بود که نهاد ارزشمندی را به وجود آورد و این نشان می‌دهد که او شخصیت خود ساخته‌ای داشت. او انسانی خدوم، کار آفرین بود و وطن دوست و به نظر من شایسته‌ تقدیر و تکریم و بزرگ‌داشت است."

آقای بجنوردی که هفت سال پیش اقدام به برگزاری مراسمی برای تجلیل از خدمات عبدالرحیم جعفری کرد، گفت: "چون بسیاری از منابع تحقیق به زبان فارسی از سوی انتشارات امیرکبیر چاپ شده بود. وقتی که از حال آقای جعفری جویا شدم و چند جلسه با ایشان گفتگو کردم، دیدم که به ایشان بی لطفی شده و خدمات ایشان در نظر گرفته نشده است. من مطمئن بودم که اگر اجازه می‌دادند ایشان بزرگ‌ترین نشر خاورمیانه را می‌توانست در تهران داشته باشد و مایه افتخار برای کشورمان بودند و به صورت شکوفاتری در منطقه بدرخشند.

"من موضوع تقدیر از آقای جعفری را در شورای عالی علمی دایره المعارف مطرح کردم. ما از شورا پرسیدیم که چون قصد تجلیل از بزرگ‌ترین ناشر ایران را داریم، آیا آقای جعفری بزرگ‌ترین ناشر ایران به حساب می‌آید؟ و به اتفاق آرا همه گفتند که بله آقای جعفری بزگ‌ترین ناشر ایران است و حق او این نبود که مورد کم لطفی قرار بگیرد. به همین دلیل ما مجلس بزرگ‌داشتی برای ایشان گرفتیم که بسیار صدا کرد و بسیاری از اساتید و ناشران کشور در مجلس بزرگ‌داشت آقای جعفری شرکت کردند. این مجلس برای حال ایشان خیلی خوب بود؛ چون ایشان مورد کم لطفی قرار گرفته بود."

پس از مراسم تجلیل از آقای جعفری در بنیاد دایره المعارف اسلامی، چند بار دیگر نیز از بنیانگذار انتشارات امیرکبیر تقدیر شد- از جمله در جشنواره تابستانی کتاب کودک (۱۳۸۴)، شب بخارا (۱۳۹۳) و بنیاد موقوفات ایرج افشار (۱۳۹۳).

همچنین دو سال پیش مهرداد شیخان، مستند ساز فیلمی را بر اساس زندگی و خدمات جعفری با نام "در جستجوی صبح" ساخت که در مراسم تقدیر از او به نمایش در آمد.

بیشتر بخوانید:  

مرور کتاب خاطرات عبدالرحیم جعفری: در جست و جوی صبح

عاقبت اموال امیرکبیر

عبدالرحیم جعفری سال‌ها پیگیر بازگشت اموالش بود اما چند ماه پیش به بی‌بی‌سی گفت که از پس گرفتن آن ناامید شده است.
بیشتر بخوانید: سازمان تبلیغات اسلامی و تصرف انتشارات خوارزمی
محمدرضا جعفری، پسر او که خود نیز ناشر است، می گوید که همچنان پیگیر این پرونده بوده و خواهد بود. او در مورد آخرین وضعیت بازگشت اموال مصادره شده امیرکبیر به بی‌بی‌سی می‌گوید: "حقیقت این است که آقایان زیربار نمی‌روند. با وجود این که رئیس قوه‌ قضائیه اعلام کرده است که در اجرای حکم بازگشت اموال هیچ تعدی انجام نگیرد و آقای دادستان تهران هم گزارش داده است که موید حقانیت ما است، اما آقایانی که در محاکم اصل ۴۹ هستند زیر بار بازپس دادن اموال ما نمی‌روند. کسانی که در دادگاه‌های اصل ۴۹ نشسته‌اند می‌گویند حرف رئیس قوه برای ما جنبه‌ اداری دارد و نه جنبه‌ قضایی و از دفتر مقام رهبری برای باز پس دادن امیرکبیر نامه بیاید."