سوریه: داستان یک جنگ

3 نوامبر 2014 - 22 آبان 1393  

حدود ۲۰۰ هزار نفر در جنگ بین نیروهای وفادار به حکومت بشار اسد و گروه‌های مخالف او کشته شده‌اند. تحت تاثیر جنگ داخلی سوریه محله‌هایی از شهرهای مختلف این کشور به کلی نابود شده و بیش از ۹ میلیون نفر آواره شده‌اند.

این نوشته، داستان جنگ داخلی سوریه تا به امروز است که در هشت گفتار کوتاه خلاصه شده است.

۱- قیام به خشونت می‌انجامد

پس از بازداشت و شکنجه چند نوجوان که روی دیوارهای یک مدرسه در شهر درعا، واقع در جنوب سوریه، شعارهای انقلابی نوشته بودند، در مارس سال ۲۰۱۱ تظاهرات گسترده‌ای در دفاع از آزادی‌های سیاسی و در مخالفت با حکومت در آن شهر برگزار شد. پس از تیراندازی نیروهای امنیتی به سوی تظاهرکنندگان، که طی آن چندین نفر کشته شدند، جمعیت بیشتری به تظاهرات پیوست.
این ناآرامی‌ها باعث شد که تظاهرات علیه حکومت در سراسر کشور گسترش یابد و معترضان خواستار کناره‌گیری بشار اسد، رئیس‌جمهور، شوند. استفاده حکومت از زور و سرکوب، بر شدت اعتراض‌ها و اراده مردم برای مبارزه با حکومت افزود. با گذشت چهار ماه از اولین تظاهرات خیابانی، در ماه ژوئیه صدها هزار نفر در این تظاهرات شرکت کردند. در نهایت، بخشی از مخالفان به اسلحه روی آوردند، ابتدا برای دفاع از خود و در گام بعدی برای بیرون راندن نیروهای امنیتی از محله‌ها و مناطقی که از مخالفان دولت حمایت می‌کردند.

۲- ناآرامی‌ها به جنگ داخلی می‌انجامد

خشونت‌ها افزایش یافت و با شکل گرفتن گروه‌های شورشی مسلح و جنگ آنها با نیروهای دولتی بر سر کنترل شهرها و مناطق روستایی، حوادث سوریه وارد جنگ داخلی شد. در سال ۲۰۱۲ نبردها به دمشق، پایتخت، و حلب، دومین شهر بزرگ سوریه، کشیده شد.
در ژوئن ۲۰۱۳ سازمان ملل متحد اعلام کرد که ۹۰ هزار نفر در این جنگ کشته شده‌اند. براساس برآوردها، در اوت سال ۲۰۱۴ تعداد قربانیان این جنگ دوبرابر شد و به ۱۹۱ هزار نفر رسید.
در شرایط کنونی، جنگ سوریه بسیار گسترده‌تر از نبرد بین طرفداران و مخالفان حکومت بشار اسد است. تحت‌تاثیر این جنگ، خصومت‌های قومی تشدید شده است. اکثریت سنی‌مذهب ساکنان آن کشور در برابر اقلیت علوی‌ها که حامی حکومت بشار اسد است، قرار گرفته و کشورهای همسایه و قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی نیز وارد این جنگ شده‌اند. قدرت گرفتن گروه‌های جهادی و اسلام‌گرایان تندرو بخصوص گروه موسوم به دولت اسلامی (داعش) بعد جدیدی به این بحران افزوده است.

۳- جنایات جنگی

هیات تحقیق سازمان ملل متحد که از ماه مه ۲۰۱۱ مشغول تحقیق در مورد ادعاهای مربوط به جنایات جنگی در سوریه بوده است، شواهدی در دست دارد که نشان می‌دهد هر دو طرف جنگ داخلی سوریه، به جنایات جنگی از جمله قتل، شکنجه، تجاوز و ربودن مخالفان دست زده‌اند. این نهاد در عین حال نیروهای هر دو گروه را متهم کرده است که از اعمال فشار به غیرنظامیان از جمله مسدود کردن راه‌های انتقال مواد غذایی، قطع کردن دسترسی به آب و خدمات درمانی، به عنوان تاکتیک‌های جنگی استفاده کرده‌اند.
برآورد می‌شود که در شهر حلب، از دسامبر سال گذشته تاکنون بر اثر بمب‌های بشکه‌ای که حکومت سوریه در مناطق تحت کنترل شورشیان به کار می‌برد، حدود سه هزار غیرنظامی کشته شده‌اند.
سازمان ملل متحد می‌گوید که در برخی موارد، گروه‌های غیرنظامیان، از روی عمد هدف حمله مستقیم قرار گرفته‌اند که در چهارچوب قوانین جنگی، نسل‌کشی محسوب می‌شود.
سازمان ملل متحد گروه تندرو داعش را به پیشبرد یک کارزار گسترده برای ایجاد رعب و وحشت در مناطق شمالی و شرقی سوریه متهم کرده است. پیکارجویان این گروه تاکنون در چندین مورد گروگان‌های خارجی را سر بریده و اسرای جنگی یا اعضای اقلیت‌های قومی و مذهبی دیگر را به طور دسته‌جمعی به قتل رسانده‌اند.

ما روی لبه زندگی ایستاده‌ایم و همیشه نگران و در وحشت هستیم

مریم عکاش، مادر ۹ فرزند که همسرش با گلوله یک تک تیرانداز کشته شده است

Getty Images

۴- تسلیحات شیمیایی

در ماه اوت ۲۰۱۳ بر اثر شلیک راکت‌های حاوی گاز سمی سارین به چند نقطه در مناطق روستایی حومه شهر دمشق صدها نفر کشته شدند. قدرت‌های غربی واکنشی خشمگینانه به این حملات داشتند و اعلام کردند که فقط حکومت سوریه می‌توانسته است به چنین حملاتی دست بزند. اما رژیم سوریه و روسیه به عنوان یکی از کشورهای حامی آن، شورشیان مخالف بشار اسد را مسئول حملات خواندند.
بشار اسد که در آن مقطع، با تهدید دخالت نظامی آمریکا روبه‌رو شده بود، با جمع‌آوری، از کار انداختن و نابودی تمام زرادخانه شیمیایی سوریه موافقت کرد. قرار شد این برنامه زیر نظر سازمان ملل متحد و سازمان منع بکارگیری تسلیحات شیمیایی انجام شود. سال گذشته برنامه نابودسازی تسلیحات و مهمات شیمیایی سوریه به پایان رسید.
اما با این وجود، سازمان منع بکارگیری تسلیحات شیمیایی از آن زمان تاکنون شواهدی جمع‌آوری کرده است که نشان می‌دهد در حملات نیروهای دولتی به روستاهای تحت کنترل شورشیان در شمال سوریه در فاصله ماه‌های آوریل تا ژوییه ۲۰۱۴ از مهمات شیمیایی مثل کلوراین و یا آمونیا استفاده شده است.

۵- بحران انسانی

از زمان آغاز جنگ در سوریه بیش از سه میلیون نفر خاک آن کشور را ترک کرده‌اند که بخش اعظم آنها زنان و کودکان هستند. این روند، یکی از بزرگ‌ترین مهاجرت‌های اجباری در تاریخ معاصر است.
کشورهای همسایه سوریه بار اصلی میزبانی این آوارگان را بر دوش دارند. لبنان، اردن و ترکیه هم‌اکنون برای تامین سرپناه و غذای مورد نیاز این چند میلیون آواره سوری تحت فشار شدیدی هستند. در سال ۲۰۱۳ با وخیم شدن اوضاع در سوریه به شکل چشمگیری بر تعداد پناهجویانی که از آن کشور خارج می‌شدند، افزوده شد.
علاوه بر این، شش میلیون و ۵۰۰ هزار نفر دیگر که ۵۰ درصد آنها کودک هستند، در داخل خاک سوریه بی‌خانمان و آواره شده‌اند. به این ترتیب، مجموع جمعیتی که بر اثر جنگ داخلی آواره شده‌اند، حدود ۹ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر یعنی حدود نیمی از جمعیت آن کشور است.
تخمین زده می‌شود که حدود ۱۰ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر در داخل سوریه نیازمند کمک‌های بشردوستانه هستند و از این تعداد، بیش از چهار میلیون نفر در مناطقی زندگی می‌کنند که یا تحت محاصره‌ هستند و یا دسترسی به آنها بسیار دشوار است.
سازمان ملل متحد در دسامبر ۲۰۱۳ بزرگترین درخواست کمک برای یک بحران بشردوستانه در تاریخ معاصر را اعلام کرد تا بتواند نزدیک به ۶ میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار مورد نیاز را برای تامین آب، غذا، سرپناه، بهداشت و آموزش این افراد تامین کند.

۶- شورشیان و قدرت‌گیری اسلام‌گرایان تندرو

از زمان آغاز نبرد مسلحانه علیه حکومت سوریه، ترکیب و عناصر این شورش تغییرات زیادی کرده است. اکنون تخمین زده می‌شود که هزار گروه مسلح مختلف در سوریه می‌جنگند و مجموع نفرات آنها به صدهزار نفر می‌رسد. در دوره اخیر، گروه‌های اسلام‌گرای تندرو از نظر نفرات و قدرت، بر گروه‌های میانه‌رو و سکولار برتری یافته‌اند. شیوه‌های خشونت‌بار گروه‌های اسلام‌گرا زمینه‌ساز نگرانی‌های شدید شده و از سوی دیگر، باعث بروز جنگ بین گروه‌های شورشی شده است.
گروه موسوم به دولت اسلامی (داعش) که در گذشته از مجموعه گروه‌های وابسته به القاعده در عراق انشعاب پیدا کرده است، با بهره‌برداری از آشوب و درهم‌ریختگی اوضاع منطقه، قلمرو گسترده‌ای را در سوریه و عراق تصرف کرده است. پیکارجویان این گروه که تعداد زیادی خارجی در میان آنهاست، اکنون علاوه بر نبرد با دیگر گروه‌های شورشی سوریه، با کردهای آن کشور نیز مشغول جنگند. در سپتامبر ۲۰۱۴ یک ائتلاف بین‌المللی به رهبری آمریکا، با هدف "تضعیف و در نهایت، نابودی" گروه موسوم به دولت اسلامی، حملات هوایی به مواضع آن گروه در خاک عراق و سوریه را آغاز کرد.
گروه‌های شورشی سوریه از نظر سیاسی نیز به شدت متفرق و دچار اختلاف هستند و ائتلاف‌های گوناگونی که از گروه‌های مختلف تشکیل شده‌اند، بر سر رهبری با یکدیگر رقابت می‌کنند. تاکنون مهم‌ترین گروه‌بندی سیاسی بین شورشیان سوریه، تشکیلات میانه‌رویی است که با عنوان "ائتلاف ملی انقلابیون و نیروهای مخالف سوریه" فعالیت می‌کند و مورد حمایت چندین دولت غربی و حکومت‌های عربی است.
اما گروه‌های شورشی دیگر و بخصوص گروه موسوم به دولت اسلامی و جبهه اسلامی نصره، رهبری این تشکیلات را نپذیرفته‌اند و به همین دلیل، در حال حاضر، هیچ بدیل سراسری و قانع کننده‌ای برای رژیم بشار اسد وجود ندارد.

۷- تلاش‌ها برای صلح

با توجه به اینکه هیچ یک از دو طرف جنگ نتوانسته است طرف مقابل را به طور قاطع شکست دهد، جامعه بین‌الملل از مدتها پیش به این نتیجه رسید که فقط از طریق یک راه‌حل سیاسی می‌توان به جنگ داخلی سوریه پایان داد. اما چندین اقدام سازمان ملل متحد و جامعه عرب برای برقراری آتش‌بس و شروع مذاکرات، تاکنون به شکست انجامیده است.
در ژانویه ۲۰۱۴ دولت‌های آمریکا و روسیه به همراه نماینده سازمان ملل متحد، کنفرانس دیگری را در سوئیس برگزار کردند که هدف آن، تاکید بر اجرای توافقی بود که به بیانیه ژنو ۲۰۱۲ شهرت پیدا کرده است. بیانیه ژنو ۲۰۱۲ در حقیقت یک توافق مورد حمایت جامعه بین‌الملل به شمار می‌رود که محور اصلی آن، تشکیل نهادهای سیاسی و حکومتی انتقالی در سوریه براساس توافق و مشارکت طرفین درگیر است.
گفتگوهای ژانویه ۲۰۱۴ که به مذاکرات دوم ژنو موسوم شد، پس از دو دور گفتگو، در ماه فوریه به شکست انجامید. اخضر ابراهیمی، فرستاده ویژه سازمان ملل متحد در امور سوریه، حکومت بشار اسد را متهم کرد که حاضر نیست بر سر خواسته‌های مخالفانش مذاکره کند و کماکان بر مواضع قبلی خود، یعنی تداوم مبارزه با "تروریست‌ها" -عبارتی که رژیم سوریه برای نیروهای مخالف خود به کار می‌برد- پافشاری می‌کند.

بان کی‌مون، دبیرکل سازمان ملل متحد، می‌گوید که هدف طولانی‌مدت این سازمان همچنان دستیابی به یک راه‌حل سیاسی براساس بیانیه ژنو ۲۰۱۲ است. استفان د میستورا، نماینده جدید سازمان ملل متحد در امور سوریه، پیشنهاد کرده است که مناطقی تحت عنوان "محدوده‌های غیرنظامی" ایجاد شوند و از طریق مذاکره در سطح محلی بین طرف‌های درگیر، راه‌های انتقال تدارکات و کمک‌های مورد نیاز غیرنظامیان به مناطق تحت محاصره گشوده شوند.

۸- جنگ نیابتی

ناآرامی‌های سوریه در آغاز کار بخشی از یک جنبش سیاسی گسترده موسوم به بهار عربی و هدف اصلی آن، مبارزه با یک حکومت استبدادی بود. اما امروزه به عرصه یک جنگ بی‌رحمانه تبدیل شده است که انواع و اقسام گروه‌ها به نیابت از قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی در آن حضور دارند.
دولت‌های روسیه و ایران به طور جدی از حکومت بشار اسد حمایت می‌کنند و افزایش کمک‌های آنها به تدریج باعث برتری نسبی حکومت بر شورشیان شده است. گروه حزب‌الله لبنان نیز در طول این جنگ، از دولت سوریه حمایت کرده است.
در مقابل، مخالفان حکومت که اکثریت آن را سنی‌های سوریه تشکیل می‌دهند، در سطوح و ابعاد گوناگون، از حامیان اصلی خود یعنی ترکیه، عربستان سعودی، قطر و دیگر حکومت‌های عربی، و تا حدی هم از دولت‌های آمریکا، بریتانیا و فرانسه کمک دریافت کرده است.
اما قدرت‌گیری اسلام‌گرایان تندرو در صفوف شورشیان سوریه و سرازیر شدن جهادگران سنی‌مذهب از سراسر جهان به خاک سوریه باعث شده است که حمایت و کمک‌های منطقه‌ای و جهانی از نیروهای مخالف بشار اسد کاهش یابد.

انفعال دولت‌های غربی در حمایت از شورشیان، زمینه را برای جذب افراد به گروه‌های اسلامگرا و تندرو فراهم کرد، چون تندروها توانستند مدعی شوند که تنها امید برای مقابله با دولت هستند

ماجد ۲۶ ساله و فعال مدنی

Getty Images

تهیه‌کنندگان نسخه انگلیسی: لوسی راجرز، دیوید گریتن، جیمز آفر و پاتریک آسر