استاد آزاده، پرکار و تأثیرگذار: محمود حکیمی

استاد آزاده، پرکار و تأثیرگذار: محمود حکیمی

نمیدانم چرا امشب به هنگام خواب به یاد او افتادم که در سال1362  در دفتر تحقیقات، برنامه ریزی و تألیف کتابهای درسی وزارت آموزش و پرورش با یکدیگر آشنا شدیم و از اول سال 1365 که آن دفتر را ترک کردم و به دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه رفتم، دیگر او را ندیده ام. هر از چندگاهی به یادش میافتم... شخصی افتاده حال و بی شیله پیله بود. هنوز خاطرات و سخنان شیرینی را که بیان میکرد برای برخی از دوستان نقل میکنم. (نکته هایی را از سخنان تلویزیونی مرحوم محمدی گیلانی و کتابهای مرحوم دستغیب بیرون میکشید و به صورت جوک بیان میکرد... همه جمع چندنفره مان سخت به خنده میافتادیم.)  پیش خود گفتم چرا تاکنون نام او را در وب جست و جو نکرده ام، تا ببینم دستکم وضع و حالش بدانم که آیا مشکلی مواجه نشده؟ و اینکه چرا از او خبری نیست و...  صلاح ندیدم فردا بیاید. برخاستم... نامش را سرچ کردم. دو زندگینامه از او یافتم. شرح زندگی او در ویکیپدیا به نظرم چندان دلچسب نیامد. متن زیر را انتخاب کردم. البته این متن قدیمی است و مرا قانع نمیکند؛ زیرا نمیدانم در این مدت نه سال که بیشتر اتفاقهای ناگوار در همین دوره رخ داده!! آیا اتفاقی برای او رخ نداده؟ بویژه آنکه آخرین نوشته ای که به وی نسبت داده شده چنین است: شليک بر ملت به منزله‌ اطاعت از يزيد است  عنوان این پست را هم بدان دلیل "استادی آزاده، پرکار و تأثیرگذار" انتخاب کردم که در این روزگار که به بسیاری از کسانی که شایستگی آن را ندارند، "استاد" گفته میشود، چرا وی را که سابقه بسیار زیادی هم در آموزش و هم در نگارش دارد "استاد" نخوانیم؟  او را "آزاده" خواندم بدان دلیل که هرچند دست به عصا راه میرفت و لابد هنوز میرود و از ورود به مسائل سیاسی خودداری میکرد، ولی هیچگاه نان از قبل کسی و جریانی نخورده و نمیخورد. او تنها نان قلم خود را میخورد.  توی پرانتز: چندین بار هنگامی که مشغول تألیف کتابی بود به من میگفت: تو هم چیزی بنویس... نونی برای بچه ها توش هست... ولی دست تقدیر چنان بود که من جز چهار هزار تومان که "فصلنامه بیات" برای مقاله "شکل کیهان در قرآن" در سال هشتادوچهار به حسابم ریخت(بدون درخواست من) تاکنون از قلم خود نان نخورده ام. البته تمام موفقیتهای زندگی ام را مرهون پرکاری در پژوهش و نگارش میدانم. در همان روزگاری که همکار بودیم و دوران جنگ بود و اوضاع اقتصادی کمی نابسامان بود، هرکس کار دومی داشت؛ ولی من در همان زمان هم به پژوهش و نگارش ادامه میدادم. خانواده ما کم میخورد و کمتر راحت بود ولی دست از دانش افزائی و نگارش بر نمیداشتم.   پیرامون "پرکاری" او چیزی نمینویسم. فهرست نوشته هایش گویای آن است. اما چرا تأثیرگذار؟ زیرا او هم مانند استادش مهندس مهدی بازرگان(البته با خواندن کتابهای او که نگارنده نیز او را اولین استاد دینی و قرآنی خود میشناسم و بسیاری از کسانی که به مهندس فحاشی میکردند، یقیناً از کتابهای او بهره ها برده بودند و استاد همه آنها بود!) با نوشتن داستانها و تدوین کتابهای بسیار، تأثیر بسیار زیادی بر قشر دانشگاهی و جوانان و نوجوانان از پیش و پس از انقلاب داشته و دارد. تنها ایرادی که میتوان بر تأثیرگذاری نوشته های ایشان گرفت، آن است که برعکس نگارنده که دویست مقاله پژوهشی و یا شرح و نقدنوشته(مانند همین متن) در محیط وب دارم، جز مواردی که با وبلاگی همکاری داشته است، نوشته ای در وب، یا وبسایت و وبلاگی ندارد که تا سالیان سال، جست و جو کنندگان بتوانند از آنها بهره برداری کنند. کتابها در نهایت برای یک نسل اند و برخی بیش از چند سال نمیتوانند تأثیرگذار باشند و برخی دیگر تنها مدت خیلی کوتاهی مؤثرند ولی نوشته ها در محیط وب، فراتر از تنگناهای زمانی و مکانی هستند!! با اینکه میدانم این متن را خود ایشان نوشته و ویرایش کرده است ولی نگارنده نیز ویراشی مختصر روی آن انجام داده ام.  25  آذر 94 - احمد شماع زاده
مشخصات نام: محمود حکيمي  متولد: 9/6/1323 در شهر: تهران شماره‌ شناسنامه: 1617 صادره از: تهران تحصيلات 1. ديپلم طبيعی (دبيرستان پهلوی)؛ پايان دوره، 1343 2.کارشناس زبان انگليسی و آلمانی(دانشگاه تربيت معلم)؛ پايان دوره، 1352  زندگی‌نامه محمود حکيمی در نهم شهريورماه 1323 خورشيدی در تهران و در يک خانواده‌ی مذهبی به دنيا آمد. نخستين آموزه‌های دينی را در هيأت‌های مذهبی و در نشست‌های دينی مسجد لرزاده آموخت و در پنج‌سالگی به مدرسه‌ آمادگی برهان رفت که از سوی شيخ علی‌اکبر برهان، امام‌ جماعت مسجد لرزاده راه‌اندازی شده بود. آموزگاران آن مدرسه از ميان افراد مذهبی برگزيده می‌شدند و شيوه‌ی آموزش آنان به همان روش مکتب‌خانه‌های ديرين بود. از اين رو، حکيمی پس از يک‌سال و نيم تحصيل در مدرسه‌ برهان و در حالی که الفبا را به درستی آموخته بود، به دبستان بندار رازی رفت و تا سال ششم تحصيل بارها به دليل پيشرفت‌های آموزشی خود مورد تشويق قرار گرفت. يک روز در سال چهارم دبستان بندار رازی، آموزگار مجله‌‌ای به نام دانش‌آموز را که وزارت و آموزش و پرورش آن را منتشر می‌کرد و اقبال يغمايی سردبير آن بود، به او داد تا داستان‌هايی را از آن برای دانش‌آموزان بخواند. روزهای ديگر نيز معلم شماره‌های ديگر مجله را به کلاس آورد و خواندن داستان‌های آن مجله‌ی پربار، حکيمی را به خواندن مجله‌ها و کتاب‌های غيردرسی تشويق کرد. تشويق‌های معلم انشای سال پنجم دبستان، آقای غروی، نيز شوق نوشتن را در او بيدار کرد و معلم ديگر او، آقای بنکدار، با برپايی کتاب‌خانه‌ای در مدرسه و دعوت از دانش‌آموزان برای خواندن کتاب‌های غيردرسی، عشق خواندن و نوشت را در آو نهادينه کرد. حکيمی آموزش‌های دوره‌ دبيرستان را در دبيرستان پهلوی و سپس دبيرستان حافظ گذراند. او هنگام فراگيری دانش در دبيرستان حافظ، گاهي برای درس‌خواندن به پارک شهر می‌رفت. يک روز در آن‌جا با دانش‌آموزی آشنا شد  و آن آشنايی کم‌کم به دوستی تبديل شد. آن دوست مهربان عقيده داشت که درس خواندن در کتاب‌خانه بسيار سودمندتر است. با راهنمايی او بود که حکيمی با کتاب‌خانه‌ی ملی آشنا شد و هر گاه فرصت می‌کرد به آن کتابخانه می‌رفت. به‌زودی با گنجينه‌ی مجله‌ها و روزنامه‌های آن کتاب‌خانه آشنا شد و با شوق فراوان به خواندن مجله‌هايی مانند اطلاعات هفتگی، صبا، خواندنی‌ها، سپيد و سياه، اميد ايران، ترقی سخن، يغما و بسياری از نشريه‌هاي ديگر روی آورد. روزنامه‌های پيش از کودتای 28 مرداد 1332 او را نهضت ملی‌شدن صنعت نفت و دولت دکتر مصدق آشنا کرد و مقاله‌های روزنامه‌ی باختر، که به مديريت سيدحسين فاطمی، وزير امور خارجه‌ در دولت مصدق، منتشر می‌شد، برايش بسيار آموزنده بود. با اين همه، در دوران پس از کودتای 28 مرداد، نه او و نه آموزگارانش نمی‌توانستند سخنی پيرامون نهضت ملی‌شدن صنعت نفت يا دکتر مصدق به ميان آورند. در دوران نخست‌وزيری دکتر علی امينی آزادی سياسی محدودی در جامعه پديد آمده بود و جبهه‌ی ملی پس از چند سال انزوا و سکوت، نشريه‌هايی منتشر می‌کرد. حزب توده نيز پنهانی نشريه‌هايی منتشر می‌کرد. حکيمی به علت علاقه به مسائل سياسی نشريه‌های هر دو گروه را به دست می‌آورد و می‌خواند. در آن زمان برخی از کسانی که زندگی‌ اقتصادی دشواری داشتند، به انديشه‌های مارکسيستی گرايش پيدا کرده بودند و تصور می‌کردند تنها راه نجات ملت‌های محروم، گرايش به کمونيسم است. حکيمی با مطالعه‌ی نشريه‌ها و کتاب‌های گوناگون از آن چه در شوروی می‌گذشت و استبداد هولناکی که در پشت نقاب دفاع از طبقه‌ی کارگر بر پا شده بود آگاه شد. به اين ترتيب، گرايش حکيمی به گروه‌های مذهبی بيش از پيش افزايش يافت. او در جلسه‌های گروه‌های مذهبی شرکت می‌کرد و سخنان مرحوم آيت‌الله طالقانی در مسجد هدايت و جلسه‌های تفسير قرآن مهندس مهدی بازرگان در انجمن اسلامی مهندسين، تاثير زيادی بر او داشت. در آن زمان، گذشته از کتاب‌های کوچکی که از مرحوم بازرگان می‌خواند، به مطالعه‌ نهج‌البلاغه علاقه‌مند شده بود و مطالعه متن‌های دينی از کارهای مورد توجه او بود. حکيمی در کنار مطالعه‌های مذهبی به آثار ادبی نيز گرايش داشت. او پس از گرفتن ديپلم به عنوان يکی از عضوهای سپاه دانش به روستاهای کردستان رفت و در همان زمان نيز مقاله‌های ادبی مجله‌های نگين و فردوسی را می‌خواند و در برخی مجله‌ها، مانند کيهان بچه‌ها و اميد ايران، داستان و مقاله می‌نوشت. او به خواندن مجله مکتب اسلام، که در قم زير نظر آقای ناصر مکارم شيرازی منتشر می‌شد، نيز علاقه‌ی زيادی داشت و چند سال بعد از نويسندگان آن مجله شد. حکيمی به عنوان معلم سپاه دانش به روستاهای کردستان رفت. بحث و گفت و گو با يک معلم پيرو مذهب اهل تسنن، که بسيار انسان‌دوست، بزرگوار و اهل مطالعه بود، باعث شد او برای يافتن پاسخ پرسش‌هايی که طی آن گفت و گوها پديد می‌آمد به مطالعه و پژوهش دينی عميق دست بزند. از همان زمان بود که احساس کرد به آموزش مدون پيرامون اسلام و تشيع نياز دارد. به اين ترتيب، به تحصيل در حوزه‌ی علميه قم علاقه‌مند شد و چند سال بعد از دانش‌آموختگان آن نهاد آموزشی شد. حکيمی پس از پايان دوره‌ سپاه دانش برای يک‌سال به نگارش و يا ترجمه‌ مقاله‌هايی برای برخی مجله‌ها و نشريه‌ها پرداخت. او از مهرماه 1346 به استخدام آموزش و پرورش درآمد، اما کار نگارش مقاله و داستان را در ساعت‌های فراغت از کار ادامه داد. فوت پدر و گرفتاری‌های مالی که برای خانواده پيش آمد، باعث شد که حکيمی بر حجم کارهای ترجمه‌ای خود بيفزايد و در همان دوران بود که يکی از ناشران از او خواست کتاب‌هايی به زبان ساده پيرامون زندگی پيامبران بنويسد. از اين رو، حکيمی کار مطالعه پيرامون زندگی پيامبران را آغاز کرد و کتاب قصص قرآن، نوشته‌ی مرحوم صدرالدين بلاغی، مورد توجه او قرار گرفت. سپس به مطالعه‌ قرآن و کتاب‌های تورات و انجيل پرداخت و پيرامون آيين‌هايی ماند بودايی، هندو و شينتو نيز مطالعه کرد. با مطالعه‌ کتاب تاريخ تمدن ويل دورانت گرايش او به مطالعه‌ تاريخ نيز بيش‌تر شد. حکيمی از سال 1348 تا 1352 در دانشسرای عالی(دانشگاه تربيت معلم کنونی) به تحصيل در رشته‌ آموزش زبان انگليسی پرداخت. در آن زمان به مطالعه‌ آثار آيت ‌الله طالقانی و مهندس بازرگان علاقه‌مند شد و در جلسه‌های مذهبی آنان شرکت می‌کرد. هر زمان که دکتر علي شريعتي در حسينيه‌ ارشاد سخرانی می‌کرد، حکيمی از شنوندگان سخنان او بود. او هم‌چنان به پژوهش‌های مذهبی خود ادمه می‌داد تااينکه تصميم گرفت پس از پايان دوره‌ کارشناسی زبان انگليسی، به قم برود و در کنار تدريس زبان در دبيرستان‌های آن شهر، از درس برخی از استادان حوزه‌ علميه‌ قم بهره‌مند شود و همين کار را نيز کرد. حکيمی تحصيل در حوزه علميه و استفاده از درس‌های حوزوی را يکی از  فرصت‌های پربار زندگی خود می‌داند. او پيوسته در جلسه‌های دينی گوناگون شرکت می‌کرد و بهره می‌برد. دسترسی به دو کتابخانه‌ی بزرگ آيت الله مرعشی و دارالتبليغ اسلامی نيز فرصت مطالعه‌ بيش‌تر را پيرامون تاريخ اسلام برايش فراهم کرد. او هر روز پس از پايان کار خود در دبيرستانهای پسرانه‌ شهريار و دخترانه‌ پروين اعتصامی و آذرميدخت به آن کتابخانه‌ها می‌رفت و به مطالعه می‌پرداخت. در همان دوران بود که به پيشنهاد آيت‌ الله شهيد بهشتی به آموزش زبان انگليسی به طلبه‌ها در مدرسه‌ فيضيه پرداخت و آن را تا دو سال ادامه داد. در همان سال‌ها بود که يکی از ناشران از او خواست که تاريخ تمدنی ويژه‌ نوجوانان و جوانان بنويسد که بر پايه‌ نهضت پيامبران نيز باشد. حکيمی برای آماده‌سازی آن کتاب بيش از چهار سال به مطالعه و فيش‌برداری پرداخت و پيرامون‌ نخستين تمدن‌های بشری، سومر، بابل، مصر، يونان و روم باستان و دين‌ها و آيين‌های گوناگون مطالعه کرد. او آن پژوهش‌ها را حتا در سه سالی که در انگليس و آلمان بود، ادامه داد. سرانجام، مجموعه تاريخ تمدن خود را کامل کرد و نخستين ويرايش آن به سال 1360 به چاپ رسيد. حکيمی از سال 1351 در مجله‌های مکتب اسلام، نسل جوان، نسل نو، مکتب تشيع و پيام شادی داستان‌هايی با مفاهيم دينی می‌نوشت که با استقبال نوجوانان رو به رو شد. داستان‌های سوگند مقدس، طاغوت، دلاوران عصر شب، سلحشوران علوی، شهدای فخ، سرودهای رهايی، نقاب‌داران جوان، وجدان، مسلمان شجاع و اشراف‌زاده‌ قهرمان از آن جمله‌اند. حکيمی پس از انقلاب اسلامی مدتی را در جايگاه معاونت دفتر انتشارات کمک آموزشی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی خدمت کرد و پس از شرکت در کلاس‌های آموزش ويرایشگری انتشارات سمت(تدوین کتابهای درسی دانشگاهی)، از سال 1362 تا 1365 به عنوان ويرایشگر کتاب‌های درسی علوم انسانی دفتر تحقیقات، برنامه ریزی و تألیف کتابهای درسی به کار پرداخت و نزديک به 62 کتاب درسی را ويرايش کرد. در اين زمان رياست کتابخانه‌ سازمان پژوهش و برنامه‌ريزی آموزشی را نيز بر عهده داشت. حکيمی از سال 1365 به سازمان آموزش کودکان و دانش‌آموزان استثنايی رفت و سرپرستی واحد مطالعات و انتشارات آن سازمان را بر عهده گرفت. او طی دو سال فعاليت در آن سازمان علاوه بر ويرايش کتاب‌های آن سازمان،  چند کتاب، از جمله دو کتاب براي کودکان و دانش‌آموزان استثنايی، ترجمه کرد. حکيمی از سال 1366 در مدرسه‌ نابينايان خزائلی به آموزش زبان انگليسی، ادبيات و تاريخ پرداخت. از سال 1367 به تربيت معلم تهران رفت و به آموزش روش تحقيق و مرجع‌شناسی به دانشجويان مرکز تربيت معلم تهران پرداخت. او از سال 1375 به عنوان معلم اعزامی به امارات متحده‌ عربی رفت و دو سال را در مدرسه‌های ايرانيان در دبی و شارجه به آموزش پرداخت. او در مهرماه 1377 پس از بازگشت از امارات بازنشسته شد و از آن زمان بر فعاليت‌های پژوهشي و نگارشي خود بيش از پيش افزوده است. پژوهش‌های پيوسته‌ حکيمی در زمينه‌ تاريخ اسلام و زندگانی حضرت محمد(ص) و خاندان پاکش باعث شد که او بتواند مقاله‌های بسياری در اين زمينه‌ها در نشريه‌های گوناگون به چاپ برساند. او در سال 1382 به خاطر نگارش ده‌ها مقاله و چاپ دو کتاب پيرامون زندگانی امام حسين(ع) و قيام عاشورا، به عنوان خادم فرهنگ عاشورا شناخته شد و لوح تقدير از وزير فرهنگ و ارشاد اسلامی دريافت کرد. او در پنجمين جشنواره‌ شهيد رجايی نيز به عنوان پيشکسوت برگزيده‌ ملی در محور هنری و ادبی شناخته شد و از رياست جمهوری لوح تقدير دريافت کرد. فهرست آثار حکيمی از پرکارترين نويسندگان کتاب کودک و نوجوان است. برخی از آثار او، مانند مجموعه‌ی 22 جلدی تاريخ تمدن ويژه‌ نوجوانان و داستان‌هايی از زندگانی امیرکبير از شمارگان بالايی برخوردار شده‌اند.  کتاب پرواز به سوی سرزمين آزادی به عربی و کتاب وجدان به زبان بوسنيايی ترجمه شده است. آثار تاليفی و ترجمه‌ای او بدین گونه است: اسلام و تاريخ اسلام 1. سيره و شخصيت حضرت محمد(ص). شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، 1361  2. نگاهی زندگانی پيشوای آزادگان حضرت امام حسين(ع). انتشارات موسسه‌ی اميرالمومنين قم، چاپ چهاردهم، 1367 3. زندگانی حضرت زينب(س). انتشارات موسسه‌ی اميرالمومنين قم، چاپ دوزادهم، 1371 4. اسلام و مساله گرسنگی. نشر جهان‌آرا، چاپ اول، 1358، چاپ دوم، 1359 5. شهدای فخ. نشر جهان‌آرا، چاپ اول، 1353 6. سلحشوران علوی. دارالتبليغ اسلامی، چاپ اول، 1357 7. داستان‌هايی از زندگی حضرت محمد(ص). نشر نامک، چاپ اول، 1374 8. داستان‌هايی از زندگی امام حسين(ع). نشر نامک، چاپ اول، 1381 9.. داستان‌هايی از زتندگی امام سجاد(ع). نشر نامک، چاپ اول، 1379 10. داستان‌هايی از زندگی امام علی(ع). نشر نامک، چاپ اول، 1375 11. داستان‌هايی از زندگی حضرت فاطمه(س). نشر نامک، چاپ اول،1380 12. علی(ع) انسان کامل. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1380 داستان دينی 1. وجدان. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1368، چاپ هجدهم، 1378 2. به سوی ساحل. انتشارات اميرالمومنين، چاپ اول، 1362، چاپ هشتم، 1365  3. داستان‌های آموزنده برای کودکان. انتشارات اميد، چاپ اول، 1352، چاپ دوم، 1362  4. پيام‌آور محبت. انجام کتاب، چاپ اول، 1365، چاپ دوم، 1367  5. عبدالله دريايی و عبدالله زمينی. فرجام کتاب، چاپ اول، 1365، چاپ دوم، 1367  6. طاغوت. انتشارات جهان‌آرا، چاپ اول، 1365، چاپ پنجم، 1362  7. سروده‌های رهايی. انتشارات جهان‌آرا، چاپ اول، 1356، چاپ پنجم، 1362  8. پيکار سرنوشت. انتشارات جهان‌آرا، چاپ اول، 1357، چاپ پنجم، 1362  9. در سرزمين يخبندان. انتشارات اميد، چاپ اول، 1353، چاپ پنجم، 1365  10. فرار از ظلمت. انتشارات اميد، چاپ اول، 1362، چاپ پنجم، 1365  11. غرور و قدرت. انتشارات اميد، چاپ اول، 1361، چاپ سوم، 1362  12. فلسطين آزاد می‌شود. انتشارات شفق، چاپ اول، 1354، چاپ هفتم، 1365 13. سوگند مقدس. دارالتبليغ اسلامی، چاپ اول، 1355، چاپ دوزادهم از انتشارات اميد، 1367  14. پرواز به سوی سياره‌ی آزادی. انتشارات اميد، چاپ اول، 1361، چاپ دوزادهم، 1365 15. قهرمان کيست. انتشرات شفق، چاپ اول، 1360، چاپ پنجم 1365 16. مسلمان شجاع. نشر جهان‌آرا، چاپ اول، 1358، چاپ دوم، 1361  17. نقاب‌دار جوان. انتشارات قلم، چاپ اول، 1364، چاپ پنجم، 1365  18. اشراف زاده‌ قهرمان. انتشارات انجام کتاب، چاپ اول، 1365، چاپ پنجم، 1363 تاريخی و سياسی 1. تاريخ تمدن يا داستان زندگی انسان(مجموعه 22 جلدی تاريخ برای نوجوانان). شرکت سهامی انتشار، چاپ شانزدهم، 1383 2. همراه با سياحان، جهان‌گردان و مسافران تاريخ. نشر آرون، چاپ اول، 1382 3. داستان‌هايی از زندگی اميرکبير. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سی و هفتم، 1384 4. بحران‌های عصر ما(حوادث قرن 19 و 20 ميلادی). انتشارات اميرکبير، چاپ سوم 1377 5. ناپلئون بناپارت. انتشارات اميرکبير، چاپ اول، 1367، چاپ سوم، 1377  6. ايران در عصر ناصرالدين‌ شاه. شرکت انتشارات قلم، چاپ دوم، 1379 7. از تاريخ بياموزيم. انتشارات خرم، چاپ اول، 1370، چاپ دوم، 1372  8. هزار و يک حکايت تاريخی(4 جلدی). انتشارات قلم، چاپ ششم، 1379 9. داستان‌هايی از عصر رضاشاه. انتشارات قلم، چاپ اول، 1365، چاپ اسوم 1379 10. سيری در خاطرات سياسی رجال ايران. نشر پيدايش، چاپ اول، 1371 11. کاشفان و سياحان. انجام کتاب، چاپ اول، 1379 12. نگاهی به حوادث تاريخی جهان(دو جلد). انتشارات مفيد، چاپ اول، 1356، چاپ دوم، 1361  13. نهضت‌های آزادی‌بخش آفريقا. انتشارات نسل جوان قم، چاپ اول، 1358 14. ريشه‌های ما زنده‌اند: داستان مردم فلسطين(5 جلدی). انتشارات اميد، چاپ اول، 1358، چاپ سوم، 1362  15. غرب بيمار است. دارالتبليغ اسلامی، چاپ اول، 1352 16. ديدنی‌های جهان. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1370 17. ماشين قدرت و اختناق. انتشارات اميرکبير. چاپ اول، 1365 ، چاپ دوم، 1366 18.آشنايی با شخصيت شهيد مدرس. انتشارات اميد، چاپ اول، 1358 19. يادداشت‌هايی در بين راه. انتشارات اميد، چاپ سوم، 1358 20. لطيفه‌های سياسی. نشر خرم، چاپ اول، 1370، چاپ سوم، 1373 21. خودروشنفکربينی. نشر تبليغ، چاپ اول، 1361، چاپ دوم، 1364  22. زنجيرها. انجام کتاب، چاپ اول، 1358، چاپ پنجم، 1366  23. با پيشگامان آزادی: دکتر مصدق. انتشارات قلم، چاپ دوم، 1383 24. با پيشگامان آزادی: علامه دهخدا. انتشارات قلم، چاپ اول، 1383 25. با پيشگامان آزادی: سيد عبدالحسين لاری. انتشارات قلم، چاپ اول، 1383 26. رودخانه خروشان عشق: زندگی‌نامه دکتر فاطمی. انتشارات قلم، چاپ دوم، 1384 27. راه بازرگان. انتشارات قم، چاپ اول، 1383 علمی 1. انسان، ميکروسکوپ‌ها، موجودات زنده. فرجام کتاب، چاپ اول، 1371، چاپ سوم، 1374  2. شگفتی‌های جهان حيوانات. انجام کتاب، چاپ اول، 1369  3. اختراعات بزرگ. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1370، چاپ سوم، 1373  4. دانشمندان بزرگ. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1370، چاپ سوم، 1373   5. انسان و الکترونيک. دارالتبليغ اسلامی، چاپ اول، 1352 6. شگفتی‌های جهان پرندگان. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1369، چاپ سوم، 1373   7. بدن انسان. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1379 8. هزار و يک پرسش و پاسخ علمی(دوره‌ی 6 جلدی). انتشارات قلم، چاپ اول، 1376، چاپ هشتم، 1381  9. شناخت بيماری‌ها. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1371، چاپ پنجم، 1378  10. حس ششم. نشر خرم، چاپ اول، 1371 11. شگفتی‌های جهان خلقت. انجام کتاب، چاپ اول، 1370، چاپ سوم، 1374  12. هنر زندگی. انتشارات ولی عصر، چاپ اول، 1382، چاپ دوم، 1383  13. زرافه. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1370 14. خزندگان. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1371 15. شگفتی‌های دريا. انجام کتاب، چاپ اول، 1374 16. شگفتی‌های آسمان. انجام کتاب، چاپ اول، 1374 کليات و ادبيات 1. مأخذشناسی و روش تحقيق. تربيت معلم بلال حبشی، چاپ اول، 1379 2. دانش‌نامه نوين برای کودکان و نوجوانان(دوره‌ی چهار جلدی). دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ اول، 1370، چاپ سوم، 1374  3. دانش‌نامه علوم و هنر(دوره‌ی 2 جلدی). نشر حرير، چاپ اول، 1382 4. جهان‌بينی و حکمت فردوسی. دفتر نشر فرهنگ اسلامی. چاپ اول، 1370، چاپ سوم، 1374  5. مبانی ادبيات کودک و نوجوان(دوره‌ی 3 جلدی). نشر اردن، چاپ اول، 1382، چاپ سوم، 1384  6. ادبيات کودک و نوجوان. دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1363 7. در مدرسه‌ی مولانا. انتشارات قلم، چاپ سوم، 1383 8. در مدرسه‌ی حکيم توس. انتشارات قلم، چاپ سوم، 1383 9. در مدرسه‌ی پير نيشابور. انتشارات قلم، چاپ دوم، 1382 10. در مدرسه‌ی سعدی شيرازی. انتشارات قلم، چاپ دوم، 1382 11. در مدرسه‌ی ناصر خسرو قباديانی. انتشارات قلم، چاپ اول، 1383 12. در مدرسه‌ی علامه اقبال لاهوری. انتشارات قلم. چاپ اول، 1381 تعليم و تربيت 1. آموزش و پرورش خودکامگان. شرکت سهامی انتشار، چاپ سوم، 1379  2. آموزش کودکان نابينا. آموزشگاه خزائلی، 1368 3. کودک و نوجوان(مجموعه‌ی پنج جلدی). انتشارات انجام کتاب، چاپ اول، 1359، چاپ پنجم، 1363  4. تعليم و تربيت دبستان و قبل از دبستان. نشر مجد، چاپ اول، 1373 مقاله‌های حکيمی در جزيره‌ی دانش 1. محمد(ص) در دانش‌نامه‌ی جزيره 2. ميرزا حسن رشديه، بنيان‌گذار مدرسه‌های نوين در ايران 3. ناصرخسرو قباديانی در دانش‌نامه‌ی جزيره 4. دکتر محمد مصدق در دانش‌نامه‌ی جزيره مقاله‌های حکيمی در دیگر نشريه‌ها پس از انقلاب اسلامی مقاله‌ها و گفت و گوهای بسياری از محمود حکيمی در نشريه‌های گوناگون در زمينه‌ی تاريخ اسلام، زندگانی ائمه‌ی اطهار، تعليم و تربيت و علوم و هنر به چاپ رسيده است. برخی از آن نشريه‌ها عبارت اند از: ماهنامه‌ی آموزش و پرورش(مهر و اسفند 1358)، معلم و خانواده(آبان و دی 1358)، هفته‌نامه‌ی آيينه(29 خرداد 1375)، روزنامه‌ی خرداد(30 مرداد 1378)، فصلنامه‌ی ادبی شاهد(آذر 1375)، روزنامه‌ی همشهری(21 دی 1380)، کتاب هفته(29 خرداد 1375، 15 شهريور 1379، 29 خرداد 1380، 3 دی 1380، 28 ارديبهشت 1381، 25 آبان 1381، 23 ارديبهشت، 1382، 22 فروردين، 1383)، روزنامه‌ی جام جم، اعتماد ملی و همشهری در سال‌های 1384 و 1385 و بسياری ديگر. برخی از نوشته‌های حکيمی و نوشته‌هايی که پيرامون شخصيت او در نشريه‌های گوناگون منتشر شده است: 1. حکيمی از نگاه محمدرضا سرشار 2. وزير روزنامه‌نگار: نگاهی به تاريخ مطبوعات ايران 3. قيام تحريم تنباکو و مقدمات مشروطيت 4. پنج روحانی مشروطه‌خواه 5. محلاتی، چشم و چراغ حوزه ميرزای شيرازی 6. روحانيون مشروطه‌خواه: آيت الله محمدکاظم خراسانی 7. نايينی، پرچمدار بزرگ آزادی و کرامت انسانی 8. دفاع از آبرو و اموال مسلمين از اهم واجبات است 9. شليک بر ملت به منزله‌ اطاعت از يزيد است