تکاپوهای فکری شریعت سنگلجی

نگاهی تحلیلی به تکاپوهای فکری شریعت سنگلجی

سید مقداد نبوی رضوی

ویرایشگر: احمد شماع زاده

شریعت سنگلجی از مشهورترین مروّجین اندیشه اصلاح دینی در ایران معاصر (عصر رضاشاه پهلوی) است.

این نوشتار با نگاهی گذرا به زندگانی فکری شریعت سنگلجی، دیدگاه های او را درباره آموزه های توحیدی و امامتی شیعه مورد مداقه قرار می دهد. در راستای این هدف، نویسنده پس از بیان زندگانی و شیوه های تبلیغی شریعت سنگلجی، آموزه های اصلاح دینی  و اصول تعالیم او از جمله مبارزه با خرافات را مطرح می کند. نگاه حکومت پهلوی به آموزه های شریعت وی و خاستگاه فکر اصلاح دینی او از طریق معرفی اساتیدش و عقایدشان از جمله شیخ حسن  سنگلجی و سید اسدالله خرقانی و نیز ارتباط تفکر اعتقاد دینی شیخ هادی نجم آبادی با تفکر اصلاح دینی او، از دیگر مباحث مطرح در نوشته حاضر است.

نویسنده مقاله خویش را با بیان ارتباط فکر اصلاح دینی شریعت با آموزه های وهابیت و یادی از درس آموختگان نامدار او، به پایان میبرد.

* مقدمه

آنچه امروزه با عنوانهایی مانند: «فکر اصلاح دینی»، «بازگشت به قرآن»، «مبارزه با خرافات دینی»، «پیروی از سلف صالح» و «اسلام نخستین و بی پیرایه» شناخته می شود، از حوزه های مهم و تأثیرگذار در اندیشة دینی مسلمانان است. از دیرباز گروه های گوناگونی در جهان عرب ـ با گسترة وسیعی از دیدگاهها خود را داعیه دار این اندیشه می دانند. در ایران نیز از نیمة دوم سلطنت خاندان قاجار، چنین رویکردهایی را می توان یافت؛ کسانی همچون سید جمال الدین اسدآبادی، حاج شیخ هادی نجم آبادی، سید اسدالله خرقانی چهره های شاخص این اندیشه در آن دوران بودند.

در مطالعة سیر اندیشة اصلاح دینی در ایران معاصر، دوران رضاشاه پهلوی جایگاهی ویژه دارد. در این زمان، فضای فرهنگی حاکم بر محیطهای رسمی کشور، برای مدعیان تفکّر در حوزة «اندیشه  اصلاح دینی» بسیار مناسب بود. در آن سالها، شریعت سنگلجی و احمد کسروی، از مشهورترین چهره های این جریان فکری بودند. پس از ایشان می توان از کسانی چون: حاج میرزا یوسف شعار تبریزی، شیخ محمد خالصی زاده، علی اکبر حکمی زاده، عبدالرحمن فرید تنکابنی یاد کرد.

شریعت سنگلجی در تمام سالهای تکاپوهای خود به «دعوت اصلاح دینی» میپرداخت. کسروی نیز چنان بود؛ اما کسروی در سالهای پایانی حیات خود، «پاکدینی» را عرضه کرد و در عمل از اسلام خارج شد. این نوشته بر آن است تا با نگاهی گذرا به زندگی فکری شریعت سنگلجی، دیدگاههای او را درباره آموزه های توحیدی و امامتی شیعه مرور کند.

* زندگانی شریعت سنگلجی

حاج شیخ رضاقلی سنگلجی در سال 1310ق در تهران به دنیا آمد. پدرش شیخ حسن سنگلجی و پدربزرگش میرزا رضاقلی از شاگردان شیخ محمدحسن (صاحب جواهرالکلام) بودند. وی در سالهای کودکی از جانب پدر به «شریعت» ملقّب و به همین عنوان مشهور گشت.

شریعت سنگلجی تحصیلات دینی را ابتدا نزد پدر خود آغاز کرد. دوره های پایانی سطح فقه را در محضر شیخ عبدالنبی نوری به انجام رساند و از مجالس علمی شیخ فضل الله نوری نیز استفاده کرد. در فلسفه به درس میرزا حسن کرمانشاهی رفت و در عرفان از محضر میرزا هاشم اشکوری بهره برد. پس از آن به نجف رفت و در حلقة درسی آقا سید ابوالحسن اصفهانی و آقا ضیاءالدین عراقی جای گرفت.^[2]

وی پس از بازگشت به تهران، تدریس و تبلیغ را پیشه کرد و سرانجام در 9 محرم 1363ق (15 دی ماه 1322ش) در تهران درگذشت^[3] و در زیرزمین دارالتبلیغ خود به خاک سپرده شد.^[4]

* شیوه های تبلیغی شریعت سنگلجی

شریعت سنگلجی دوسال پیش از رفتن به نجف کارهای تبلیغی خود را آغاز کرد. وی ابتدا در منزل پدرش سخنرانی می کرد.^[5] او برای حاضران صندلی می گذاشت و خود بر صفّه ای چوبی، روی صندلی می نشست و سخن می گفت. در آن سالها، بیشتر شرکت کنندگانِ مجالس او افسران ارتش و ـ در درجة بعد ـ کارمندان دولت بودند؛ اما کاسبان، تاجران، طلاب و عالمان دینی به آنجا نمی آمدند.^[6]

شریعت پس از بازگشت از نجف (1340ق/ حدود 1300ش) کار دینی خود را به تبلیغ منحصر کرد و چون از مجالسش استقبال می شد، جلسات را از منزل پدر به شبستان مدرسة وکیل الملک کرمانی (در محلة سنگلج) انتقال داد. در سال 1318ش بخش هایی از سنگلج ـ از جمله مدرسة وکیل الملک ـ  ویران شد و شریعت، به ساخت دارالتبلیغ دیگری که از جنبة معماری نمونه بود (در خیابان فرهنگ) همت گماشت. این مکان که به نام «دارالتبلیغ شریعت سنگلجی» شناخته میشد، از اوایل سال 1319ش تا زمان درگذشت شریعت در سال 1322ش، پذیرای علاقه مندان دیدگاه های او بود.^[7]

ساختمان دارالتبلیغ دوطبقه بود؛ طبقة بالا حالت ایوانِ وسیعی را داشت که به طبقة پایین مشرف بود. حاضران در طبقة اول روی فرش مینشستند؛ اما آنانی که در طبقة دوم بودند، روی صندلی می نشستند و سخنرانی های شریعت را می شنیدند.^[8] این ساختمان هنوز هم به همان شکل در خیابان فرهنگ باقی است.

شریعت در زمان اقامت در سنگلج برای برخی از خواص پیروان خود، تفسیر قرآن می گفت؛ اما پس از بنیانگذاری دارالتبلیغ، چند جلسة تفسیر داشت. برخی شاگردانش نیز با اجازة او درس تفسیر قرآن دایر کردند.^[9]

* مبارزه با خرافات؛ روح تعالیم شریعت سنگلجی

شریعت سنگلجی در مجالس تبلیغی خود، به نقد آنچه خرافات و پیرایه های بسته شده بر اسلام میدانست پرداخت. در این زمان، جوانان و روشنفکران بسیاری در حلقة درس و بحث و خطابة وی حاضر می شدند.^[10] یکی از رثاگویان او در مقاله ای که برای بزرگداشتش نوشته، به این موضوع اشاره کرده است:

امروز شاید بتوانیم متجاوز از ده هزار نفر را نشان دهیم که در سایة تربیت این مرد بزرگ [و] متدین به دین حنیف اسلام با اطلاع از حقیقت این دین [شده اند] و متخلق به اخلاق حسنه با اعتقاد به لزوم اخلاق نیک برای سعادتمند بودن هستند. مرحوم شریعت سنگلجی با شجاعتی بی نظیر و بدون بیم و هراس از غوغای عوام، خرافاتی را که قرن ها گوهر تابناک اسلام را در میان گرفته و نهان ساخته بود به دور ریخت و بطلان بسیاری از عقاید سوء و بدعت های زیان بخش و افسانه ها و خرافات و احادیث و اخبار دروغی را با دلایل علمی و عقلی و کتابی به اثبات رسانیده و در چند مورد که بطلان این خرافات به زیان یک عده از متظاهرین به دیانت تمام می شد، با این دانشمند بزرگ گاه گاهی ابراز مخالفت می کردند؛ ولی آن مرد شجاع و توانا به هیچ وجه نترسید و سخنان و اندیشه های بزرگ خود را با صراحت بیشتری دنبال کرد... ولی این مبارزه و تلاش دایمی اثر خود را بخشید. در عین حال که روح توانای این مرد از آسیب های یک مبارزه و مجاهدة طولانی رونق و توانایی بیشتری می گرفت، جسم نحیف او آسیب می دید و سلامت از مزاجش دور می شد؛ به طوری که در ده سال اخیر که مبارزات او پیوسته قدرت یافت، پیری زودرس و بی موقع، با سرعت بسیار گل جوانی او را پژمرده ساخت و بالاخره در سال آخر سلامت مزاج آن مرحوم به جایی رسید که غالباً بیمار بود. مع هذا؛ منبر خود را ترک نمی گفت و غالباً با داشتن تب به منبر می رفت و مبارزه و مجاهدة خود را دنبال می کرد.^[11]

مخالفان شریعت سنگلجی بر آن بودند که او مرعوب عقاید وهابیه و بعضی از نویسندگان متجدّد مصری بود^[12] و مردم را گمراه می کرد. اما موافقان او نیز می پنداشتند که وی از به دام افتادن جوانان تحصیل کرده به دامن «داروینیسم»، «ماتریالیسم» و «کمونیسم» جلوگیری کرده است.^[13]

* اصول تعالیم شریعت سنگلجی

مهمترین مسائلی که شریعت سنگلجی آنها را انکار می کرد عبارتند از: «غیبت امام زمان علیه السلام»، «رجعت»، «معاد جسمانی»، «معراج»، «شفاعت» و «معجزه های انبیا»؛ وی برای رسول خدا (صلی الله علیه وآله) معجزه ای جز قرآن نمی شناخت.^[14]

سنگلجی در کتاب توحید عبادت به نمونه هایی از شرک های موجود در جامعة اسلامی پرداخته و آنچه را حقیقت توحید میدانست، نشان داده است؛^[15] در کتاب کلید فهم قرآن رویکردهای تفسیری خود را ارایه کرده است^[16] و در کتاب محو الموهوم بر آن است تا نشان دهد انبیا و اولیایی مانند: حضرت الیاس، حضرت عیسی و حضرت خضر علیهم السلام درگذشته اند.^[17] ناشران این آثار، آنها را نگاشتة «علامة معظم» و «مصلح کبیر، آیلآ الله شریعت سنگلجی» می دانند.

یکی از پژوهشگران، نگاه شریعت سنگلجی به مهدویت را چنین توصیف می کند:

در ایران سال های اخیر شریعت سنگلجی که آموزه ها و «تز» اساسی وی را در کتاب[های] اسلام و رجعت و کلید فهم قرآن مییابیم، با کوششی خستگی ناپذیر تا هنگام مرگ خود سعی داشت که بدون نسخ اسلام با نقد پاره ای از احادیث و اخبار مربوط به ظهور مهدی موعود، عنصر قیام به سیف و ظهور مسلحانه، و مایة جنگ و انتقام جویی را از آن بزداید و جنبة رهبری شخصی را نیز از آن حذف نماید و بدان بیشتر صورت یک نهضت ترقی خواه دسته جمعی و اجتماعی بدهد و آن را جهان بینی مقبول نسل نو قرار دهد.^[18]

شریعت سنگلجی که حتی توجه محیی الدین عربی را به مسألة امام دوازدهم خوش نداشت،^[19] در جایی گفته بود: «ما منتظر امام زمان نیستیم!».^[20] براساس گفتاری دیگر، وی بر آن بود که «شخصی خواهد آمد و مهم نیست که ما بدانیم کیست؛ بلکه تنها باید خدایی باشد».^[21]

نکات اساسی دیدگاه شریعت سنگلجی درباره رجعت را باید در کتاب اسلام و رجعت، اثر عبدالوهاب فرید تنکابنی یافت. وی از شاگردان شریعت بود و این کتاب را در ادامة سخنرانی «مصلح معظم و دانشمند محترم آقای شریعت سنگلجی» درباره نفی رجعت مورد اعتقاد شیعه نگاشت.^[22] با این وجود برخی آگاهان بر آن بودند که این کتاب نگاشتة خود شریعت بود؛ اما به نام فرید تنکابنی منتشر شد.^[23] سخن وی در این کتاب این است که موضوع «رجعت شخصی» و بازگشت برخی بزرگان هدایت و امامان کفر به دنیا با دلایل عقلی و نقلی همخوان نیست. نشر دیدگاه های شریعت سنگلجی درباره رجعت نقطة آغاز مخالفت گروهی از عالمان شیعه با او بود:

کتابی به نام رجعت از جانب شریعت سنگلجی منتشر شد که های [و]هویی به راه انداخت. تا آن زمان علما نسبت به نظریات و آرای شریعت و گفتار و نوشته های او و نحوة تبلیغ او و تشکیل کلاس های تدریس بی طرف بوده و مهر سکوت بر لب نهاده بودند؛ اما شریعت در منابر مختلف خود کلیة مباحثی که بعدها در کتاب رجعت آمده است [را] با بیانات خود تشریح نموده [بود] .... این نارضایتی ها اوج گرفت و موجب پرسش از محضر آیةالله آقا شیخ عبدالکریم حائری، مرجع تقلید شیعیان شد و جناب ایشان در قبال این استفتا، ضمن اینکه رجعت را تأیید کردند، شریعت سنگلجی را تکفیر ننمودند؛ زیرا اگر حکم تکفیر صادر می شد، موجب سختی و لجاج پیروان شریعت شده و خواهی نخواهی مذهبی جدید به مذاهب اسلامی افزوده می گردید؛ زیرا همچنان که گفته شد، اکثر افسران و کارمندان عالی رتبة دولت و شعرا و نویسندگان و مدیران جراید و جوانان تحصیل کرده، همه و همه دلبستة شریعت بودند.^[24]

شریعت سنگلجی بحث درباره شفاعت را در کتاب توحید عبادت آورده است. او این اعتقاد را «یکی از مسائل مهمة دینی» و «از مسلمات دین مبین اسلام» دانسته و نوشته که در «چگونگی آن، در میان فرق اسلام اختلاف وجود دارد».^[25] وی در شرح «عقیدة شرکیه در شفاعت»، به «عبادت انبیا و اولیا» و «خضوع و خشوع در مقابل ایشان» و نیز «گریه و زاری» در مجالس عزاداری ـ در کنار گناه کاری ـ به امید شفاعت اشاره کرده است.^[26] سنگلجی برخی مصداق های شرک در میان مسلمانان را اینگونه برمی شمارد:

سبحان الله! زحمات پیغمبر و ائمة دین چه شد؟ تعلمیات سیدالمرسلین کجا رفت؟ خونها ریخته شد تا توحید حقیقی برقرار گردید! چرا مسلمانان توجهی به حفظ آن توحید ندارند؟ چرا کتاب خدا و سیرة رسول را نمیخوانند؟ همان شرکی که قرآن و سنت نهی کرده، در میان بسیاری از مسلمانان به طور بارزتری منتشر است: قبرپرستی، سنگ پرستی، درخت پرستی، مرشدپرستی، تبرّک به سنگ قدمگاه، سقاخانه ها و هزاران چیزها از این قبیل... .^[27]

وی همچنین در فصلی جدا، به شرک بودن «استفاده از حلقه، انگشتر، نخ و امثال آن ها برای رفع بلا یا دفع آن»، پرداخته است.^[28] در ادامه، بحث قربانی برای غیر خدا را مطرح می کند و نتیجه می گیرد:

آنچه امروز به اسم امام زادگان یا حضرت ابوالفضل یا ائمة هدی قربانی میکنند، چنانکه شخص عامی میگوید: ای امام زاده! این گوسفند را در راه تو کشتم! یا می گوید: ابوالفضل! این گوسفند را به نام تو قربانی میکنم که مثلاً بیمارم را شفا بدهی!»، شرک است.^[29]

پس از آن به موضوع «نذر برای غیر خدا» می پردازد و می گوید که راه درست نذر این است که بگویید:

خداوندا! این قربانی را برای تو نذر کردم و ثواب این قربانی را هدیة روح مقدس حضرت سیدالشهدا یا ائمه یا اولیای دیگر کردم و مورد و مصرفش را فقرا و دوستان ائمة هدی قرار دادم.^[30]

وی همچنین؛ «استغاثه به غیر خدا» را شرک^[31] و «غلو در انبیا و صالحین» را «سبب کفر بنی آدم» می داند.^[32]

* نگاه حکومت پهلوی به آموزه های شریعت سنگلجی

همان طور که گفته شد، یکی از ویژگی های شریعت سنگلجی آزادی عمل او در زمان سخت گیری رضاشاه نسبت به شعائر مذهبی شیعه بود؛ غیر از کشف حجاب و ترویج(آزاد گذاشت با ترویج متفاوت است و این تهمتی است و موجب کیفر- ویرایشگر) شراب خواری، رقص و آواز، نمونه هایی از این سخت گیری ها را در ممنوع بودن روضه خوانی ـ حتی در مسجدها و خانه ها ـ و جلوگیری از برگزاری جشن های نیمة شعبان می توان دید.^[33] رضاشاه، خود نیز در برخی موارد در چنین مجلسهایی شرکت میکرد. مخبرالسلطنة هدایت ضمن شرح رویدادهای سال 1308ش می نویسد:

روضه خوانی که در [زمان] وزارت جنگ [رضاشاه] پهلوی در قزّاق خانه می شد، از اول سلطنت در تکیة دولت می شود. فقط روزهاست و نه به آن طمطراق که در زمان ناصرالدین شاه می شد. پس از اتمام مجلس، جلوی در تکیه، طرف باغ، قدری مکث می شد. روزی فرمودند: «به سیّدالشّهدا خیلی ارادت دارم؛ اما این اندازه گریه و زاری چه لزومی دارد؟» [محمدعلی] فروغی گفت: «می شود کم کرد».^[34]

عدم برخورد حکومت با شریعت سنگلجی، بسیاری را به این باور رسانده بود که وی مورد حمایت دربار است.^[35] یکی از نمودهای مهم این موضع گیری ها جلوگیری از انتشار نقد کتاب اسلام و رجعت بود؛ این دستور از سوی وزیر معارف وقت (علی اصغر حکمت) صادر شد.^[36] به همین دلیل برخی آگاهان معتقد بودند که شریعت با وجودی که توانایی هرگونه اقدامی را داشت، به واکنش در برابر مخالفان خود روی نیاورد.^[37]

در کنار موضع حمایت گونة حکومت نسبت به شریعت سنگلجی، رضاشاه، شخصاً به او علاقه داشت و او را عالم و دانشمند می دانست. در سال 1311ش که تاگور، فیلسوف مشهور هندی به ایران آمد، بنا بود یکی از عالمان دینی ایران با او به گفتگو و مناظره بپردازد؛ رضاشاه گفته بود: «فقط بچه محل ما، شریعت، می تواند با او گفتگو کند!». پس از آنکه جلسة بحث با خروج تاگور نیمه تمام ماند و در عمل به نفع شریعت سنگلجی ختم شد،^[38] رضاشاه با شنیدن آن بر سخن پیشین خود تأکید کرده بود.^[39]

در هر حال عدم جلوگیری حکومت رضاشاه از اصلاحات دینی شریعت سنگلجی امری آشکار است که باید علت آن را حداقل در همسانی رویکردشان نسبت به برخی شعایر مذهبی شیعه دانست.

* خاستگاه فکری شریعت سنگلجی

دو تن از اساتید سنگلجی نیز ـ مانند وی ـ دغدغة  اصلاح دین داشتند: شیخ حسن سنگلجی (پدر شریعت) و سید اسدالله خرقانی که هردو از  شاگردان حاج شیخ هادی نجم آبادی (یکی از ارکان داعیان فکر اصلاح دینی دورة قاجار)، بودند.

شیخ حسن سنگلجی

به روایت یکی از شاگردان شریعت، شیخ حسن سنگلجی از دوستان و یاران شیخ هادی نجم آبادی بود.^[40] میرزا محمدخان قزوینی نیز درباره وی می گوید: «گویا معروف به آزادخیالی از خیل و خیم مرحوم حاجی شیخ هادی [نجم آبادی] بوده است».^[41] شیخ حسن از نزدیکان سید جمال الدین اسدآبادی بود و آن گونه که برادر شریعت گفته است، سید جمال الدین مدتی در خانة شیخ حسن سکونت کرده بود. وی شبها قرآن میخواند و گاه که آیه ای توجهش را جلب می کرد، صاحب خانه را از خواب بیدارمیکرد و او را به آنچه یافته بود، توجه میداد! براساس این روایت، شیخ حسن سنگلجی تحت تأثیر اندیشه های سید جمال الدین بوده است.^[42] آگاهان تاریخ می دانند که سید جمال الدین در هردو سفرش به تهران، در منزل حاج محمدحسن امین الضرب سکونت داشت؛ اما در مدت هفت ماهی که در شهرری بست نشسته بود ـ که اوج فعالیت وی بر ضد حکومت ناصری نیز بود ـ در منزل شخصی به نام «شیخ حسن» زندگی میکرد.^[43] بر همین پایه است که با احتمالی قریب به یقین می توان گفت که این شیخ حسن همان پدر شریعت سنگلجی بوده است.

سید اسدالله خرقانی

سید اسدالله خرقانی ـ که شریعت سنگلجی از درس تفسیر قرآن او بهره گرفته بود ـ نیز از نزدیکان شیخ هادی نجم آبادی^[44] و از طلاب فاضل و خواص درس وی به شمار می رفت.^[45] زمانی که سید جمال الدین در تهران اقامت داشت، خرقانی هم با وی ارتباط داشت.^[46]

بنابر آنچه گفته شد، شریعت سنگلجی با یک واسطه شاگرد فکری شیخ هادی نجم آبادی و بعد سید جمال الدین اسدآبادی بوده است و دانستن رویکرد اصلاح دینی این دو استاد، خاستگاه فکری شریعت سنگلجی را نشان خواهد داد.

* فکر اصلاح دینی در اندیشة سید جمال الدین اسدآبادی

برخی نمودهای اصلاح دینی مورد نظر شریعت سنگلجی را در اندیشة سید جمال الدین نیز می توان دید. ایگناس گلدزیهر، خاورشناس یهودی اروپایی که از نزدیک با فعالیت های سید جمال الدین در مصر آشنا بود،^[47] وی را بنیان گذار «نهضت وهابی فرهنگی» در آن سرزمین خوانده است.^[48] محمد البهی، استاد و رییس پیشین دانشگاه الازهر نیز سید جمال الدین را راه پیمای همان مسیری خوانده است که ابن تیمیه در آن قدم برمی داشت.^[49] میرزا رضا کرمانی هم در بازجویی های خود گفته است: «سید اصلاً پرستش مصنوعات را کفر میداند و می گوید صانع را باید پرستید و سجده به صانع باید نمود نه به مصنوعات. طلا و نقره نمودن مزار و مرقد را معتقد نیست».^[50]

بنابراین، می توان گفت که میان اندیشة اصلاح دینی شریعت سنگلجی با سید جمال الدین ـ که با یک واسطه بر او تأثیر داشته است ـ همسانی هایی وجود دارد و بر همین اساس بود که شریعت، سید جمال الدین را شخصی «موحّد» می دانست.^[51]

* فکر اصلاح دینی در اندیشة شیخ هادی نجم آبادی

شیخ هادی نجم آبادی (معلم شیخ حسن سنگلجی و سید اسدالله خرقانی) را باید یکی از تأثیرگذاران تاریخ معاصر ایران دانست. این اثرگذاری را می توان در روایت های تاریخی کسانی که او را از نزدیک می شناختند جستجو کرد. میرزا محمدخان قزوینی ـ که محضر شیخ را درک کرده بود^[52]ـ  می نویسد: «او مجتهد، اما در باطن آزادمنش و روشنفکر بود... او مردم را به شک می انداخت و عقاید موهوم را نابود می کرد و آلتی برای بیداری گروه بزرگی از اجتماع بود».^[53] مهدی ملک زاده ـ که پدرش، ملک المتکلمین و از همراهان شیخ بود ـ^[54] نیز اکثر روشنفکران دورة ناصری را تربیت یافتگان دبستان این روحانی بزرگ دانسته است.^[55] سید حسن تقی زاده، مشروطه خواه مشهور نیز معتقد است که شیخ مانند سید جمال الدین بسیار آزادی طلب بود و تأثیر بزرگی در ایران داشت.^[56]

تنها اثر به جای مانده از شیخ هادی نجم آبادی تحریر العقلاء نام دارد که می توان دیدگاه های او را در این کتاب یافت. وی در جای جای این کتاب به طرح بحث های اجتماعی پرداخته و اسباب انحطاط اعتقادی امت های پیشین و جامعة خود را بیان کرده است.^[57] در بخشی از کتاب نیز تنها به تحلیل شیعیان می پردازد و برخی از مصداق های شرک گرایی آنها را برمی شمارد.^[58] بسیاری از مصداق های انحطاطی مورد توجه شیخ را می توان در واژة «غلوّ»  خلاصه کرد. از نظر وی، یکی از مهمترین اعتقادهای باطلی که شیعیان را از اصل اسلام دور کرده است، بزرگداشت بیش از اندازة اولیای خداست.

شیخ هادی نجم آبادی در بخشی از کتاب تحریر العقلاء نوشته است که بسیاری از شیعیان چنان می دانند که چون شیعة علی بن ابی طالب (علیه السلام) هستند یا بر امام حسین (علیه السلام) گریه کرده اند، پس در قیامت معذب نیستند؛ یا آخرالامر به شفاعت شافعین نجات خواهند یافت. او این باور را «اوهام» و مخالف قرآن خوانده است.^[59] او مانند بسیاری از داعیان فکر اصلاح دینی معتقد است که از اسلام  جز اسم و از قرآن جز خواندن، چیزی باقی نمانده است. به اعتقاد وی شیعیان چنان می اندیشند که قرآن تحریف شده و ناقص است و قرآن اصلی و کامل ـ به ترتیبی که نازل شده ـ در نزد امام غائب است. از نظر نجم آبادی شیعیان، قرآن هدایت گر را از مبین بودن و مبیّن بودن انداخته و دل خوش اند که بعد از اعتقاد به کفایت ولایت امامان برای نجات، تنها تعزیه داری و گریستن و گریانیدن بر حضرت امام حسین (علیه السلام) و اصحابش، اعمال عبادی مورد رجحان است و بر همین اساس اموال خود را به جای استفاده در کارهای مفید، برای این مقصود صرف می کنند؛ ایشان دل خوش اند به گریستن و گریانیدن و چنین می اندیشند که چون ولایت شان صحیح است و تعزیه داری می کنند، هر عمل ناشایستی که انجام دهند، در روز قیامت حل و فصل خواهد شد!

شیخ سپس روایاتی چون «حب علیٍ حسنةٌ لایضرّ معها سیئة» را نفی می کند و می نویسد: «این اعلی مراتب شرک است که داری زحمت ها میکشی [و] به ادلّه و براهین و آیات قرآنیه و اخبار ثابت می نمایی که حقیقت توحید همین است».^[60] او در بخشی دیگر از کتاب، معتقدان به شفاعت را «غافلان از حقیقت توحید» می خواند و دستور می دهد که ایمان به خداوند باید «بلا شفیع» باشد.^[61] در فرازی دیگر نیز چنین می نگارد که برخی کسانی که به معصیت میل دارند، باوری را برمی گزینند که عفو و خلاص از عقاب آخرت در آن باشد؛ پاک شدن گناهان به سبب بکاء بر حسین و اعتقاد به «حب علیٍ لایضرّه سیّئة» نمونه هایی از این باورهاست.^[62]

آنچه گفته شد، نمونه ای از رویکرد اصلاح دینی شیخ هادی نجم آبادی بود که مانند آن را در تمام فرازهای کتاب تحریر العقلاء می توان یافت.^[63] نکتة مهم این است که کتاب مورد نظر، از دست نوشته های شیخ ـ که در مجالس خود به شاگردانش انتقال می داده ـ فراهم آمده است.^[64] او این گفتارها را «قول و بیان عقلاء» می نامید.^[65]

* اعتقاد دینی شیخ هادی نجم آبادی و ارتباط آن با فکر اصلاح دینی او

شیخ هادی نجم آبادی به سبب رویکردهای ویژه اش (که در نگاه قزوینی «به شک انداختن مردم» و «نابودکردن عقاید موهوم» بود)، از سوی برخی عالمان درجة اول تهران چون سید صادق طباطبایی و میرزا حسن آشتیانی خارج از دین شمرده شد. در برخی نقل ها آمده است که ایشان حتی بر فراز منبر «اللهم العن الهادی» می گفتند!^[66]

یکی از نسبت هایی که به شیخ داده می شد، اعتقاد به «بابیّت» بود.^[67] به اعتقاد بسیاری از مردم، او از اعضای سرّی فرقة بابیه به شمار میرفت.^[68] مروری بر نوشته های بابیان (ازلیان) و بهائیان نشان می دهد که ایشان شیخ را از پیروان سید علی محمد باب می دانستند.

مطالب تحریرالعقلاء نشان می دهد که شیخ به واقع یک بابی (ازلی) بوده است.^[69]چکیدة سخن شیخ در بخش اصلی کتاب آن است که هرگاه معتقدان یک رسول الهی از آیین توحید دور می شدند، خداوند رسول بعد را برمی انگیخت تا ایشان را دوباره به وحدانیت سوق دهد. شیخ در ادامه، وقتی به اسلام و مذهب شیعه می رسد، همین سنت را جاری تجویز می کند. او از دوران اسلام درباره «آخر دورة نبوت» سخن می گوید و نتیجه می گیرد که وقت آن است که خداوند، شریعت و آیین توحید را تجدید کند و طرحی نو افکند. وی سپس به تاریخ ظهور باب رسیده است و این بدان معناست که او آیین باب را تجدید دین، پس از اسلام می دانست.^[70]  به عبارت دیگر، شیخ معتقد بود که امت اسلام ـ به ویژه شیعیان ـ از تعالیم راستین قرآن دور و به غلوّ و شرک مبتلا شده اند؛ بنابراین، خداوند شریعت را تجدید کرد تا ایشان را به شاهراه توحید بازگرداند.

این رویکرد را در آثاری که بابیان  نگاشته اند می توان دید؛ رسالة سؤالات سبعه (اثر ع. روحی کرمانی؛ از بابیان کرمان) نمونة مناسبی برای این دعوی است. نویسنده در این رساله بر آن است که «خرافات و اباطیلی» که بر «اسلام خالی از شیب و ریب» و «شریعت سهله و سمحه» بسته شده را عامل اساسی انحطاط مسلمانان معرفی کند.^[71] برخی نتایج این سخن عبارتند از: سنت فعلی قربانی در حج قرار داده نشده تا موجب اسراف باشد؛^[72] خمس تنها برای غنایم جنگی است؛^[73] محکم و متشابهی در کار نیست و تمام کتاب های آسمانی در غایت آشکاری و وضوح نازل شده اند؛^[74] احترام به مقابر بزرگان دین ـ حتی رسول خدا و امامان شیعه ـ شرک و بت پرستی است؛^[75] توسل به غیر خدا شرک است؛^[76] حمل مردگان برای دفن در جوار بزرگان دین خطاست؛^[77] علم غیب مخصوص خداست؛^[78] انبیا و امامان از خطا و گناه مصون نبودند.^[79]

همانطور که ملاحظه می شود، این نویسندة بابی  نیز دیدگاه هایی مانند رویکرد اصلاح دینی شیخ هادی نجم آبادی دارد و درباره خرافات منهدم کنندة اسلام مانند او می اندیشد. گذشته از تحریرالعقلاء و سؤالات سبعه، کتاب هایی مانند دلیل المتحیرین (اثر میرزا مهدی امین؛ داماد میرزا یحیی صبح ازل)، مذاهب ملل متمدنه (اثر آلفونس نیکلا)، ایقان (اثر میرزا حسینعلی بهاء الله که در زمان بابی بودن و پیش از دعوی جدید خود نگاشته بود)، اخلاق روحی (اثر عطاءالملک روحی)، حیات یحیی (اثر میرزا یحیی دولت آبادی)، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران (اثر مهدی ملک زاده)، روزنامة صوراسرافیل (با مدیریت میرزا جهانگیرخان شیرازی) و... نیز آثاری بابی  هستند که نمونه هایی از همان نکات را میتوان در آنها یافت؛(این که نشد استدلال. چون آن کتاب بابی است و مدعاهایی دارد پس هرکس که تقریبا همان معتقدات را داشته باشد بابی است؟- ویرایشگر) از قبیل: نفی علم غیب رسول خدا(صلی الله علیه وآله)(خوب این مبتنی بر یکی از آیات قرآن است که خود رسول اکرم میگوید من اگر غیب میدانستم همه خوبیها را برای خود میخواستم. این چه ربطی به بابی بودن دارد؟- ویرایشگر ) ؛ روحانی دانستن معراج پیامبر(صلی الله علیه وآله)(اهل سنت هم به این موضوع معتقدند دستکم برخی از آنان. از چه ربطی به بابی بودن دارد؟- ویرایشگر)، سست و غیر روشمند بودن منابع حدیثی و روایی شیعه، نفی شفاعت(باز هم مانند اهل سنت)، خطاپذیر بودن امامان شیعه علیهم السلام(مقام عصمت با خطا نکردن متفاوت است. تنها خداوند خطا نمیکند و هر انسانی جایزالخطاست. - ویرایشگر) در تفسیر قرآن و بت پرست خواندن مذهب شیعه.^[80](تنها آن دسته از شیعیان که در مواردی از غالیان تبعیت کرده اند. آلوده به شرک شده اند.- ویرایشگر)

موضوع دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد، ظاهر اسلامی و شیعی شیخ هادی نجم آبادی و روحی کرمانی است. شیخ در تهران صاحب مسجد و مدرسه بود که هنوز هم پابرجاست.^[81] روحی نیز در برخی فرازهای رساله اش خود را دارای فرط خلوص عقیده به مذهب حنیف اسلام و کمال اطلاع و بصیرت نسبت به فلسفه و روح اصلی کلمة جامعة اسلامی خوانده است و اظهار می کند مسلمانی واقعی از طریق تشیع جعفری تحقق می یابد.^[82]

رویکرد ظاهری شیخ هادی نجم آبادی و روحی کرمانی در سنت نهان زیستی بابیان در عصر قاجار ریشه داشت. ایشان به سبب سخت گیری حکومت قاجار ـ که از زمان سوء قصد نافرجام گروهی از آنان به ناصرالدین شاه جدی تر شده بود ـ با توسل به نهان زیستی و کتمان عقیده، اعتقادات خود را تبلیغ می کردند.^[83] بر همین اساس بود که ایشان در ظاهر، شیعه بودند و از باب و بابیان برائت می جستند، نماز می خواندند، روزه می گرفتند و بهاء الله و پیروانش را لعن و تکفیر می کردند.^[84](نمیتوان کسی را صرفا به دلیل شباهت برخی عقایدش با گروهی او را از آن گروه دانست. این تهمت است بویژه در جایی که خود شخص میگوید من مسلمان و شیعه هستم و طبق شرع عمل میکند.- ویرایشگر)

یکی از شیوه های تبلیغی بابیان ـ که از سنت نهان زیستی ایشان برمیخاست ـ دست گذاشتن بر موضوع خرافات بود. آنان از یک سو می خواستند مخاطبان خود را به اعتقاد بابی نزدیک کنند و از سوی دیگر می خواستند به بابی بودن شناخته نشوند. با همین روش بود که به تعبیر سید حسن تقی زاده، قوت و سطوت تعصب جامعة اسلامیِ را روزبه روز ضعیف تر کردند. تقی زاده کثرت عدة بابیه در میان مسلمانان ـ که ظاهراً جزو مسلمین بودند ـ را در این کامیابی اثربخش می داند.^[85]

البته بررسی ارتباط نکات طرح شده از سوی بابیان با دیدگاه های خود باب، فرصتی مستقل می طلبد؛ اما به هرحال بابیان ـ در دورة قاجار ـ در نشر آموزه هایی که اینک اصلاح دینی خوانده می شود، نقش مهمی داشتند.   شیخ هادی نجم آبادی نیز در همین مسیر گام برمی داشت و درواقع، هدف غاییِ  وی از «به شک اندختن مردم» و «نابودکردن عقاید موهوم»، همان تجدید دین بوده است. بنابر آنچه گذشت، می توان ادعا کرد خاستگاه اندیشة اصلاح دینی شیخ هادی نجم آبادی، اعتقاد بابی او بود.(حتا تأثیرپذیری یک شخص از یک تفکر باعث نمیشود که او را جزء گروهی دانست که دارای آن تفکر است. این یک تهمت است.)

شریعت سنگلجی گذشته از ارتباط فکری باواسطه با شیخ هادی نجم آبادی، در سال های کودکی او را دیده و در مجلس های گفتگوی دینی او شرکت کرده بود.^[86] وی در سخنرانی های خود از شیخ با احترام یاد می کرد^[87] و آنچه را که از او دیده یا درباره اش شنیده بود، بازمی گفت.^[88]

سید اسدالله خرقانی نیز به بابی بودن متهم بود.^[89] وی در جایی به صاحبان روزنامة صوراسرافیل چنین توصیه می کند:

 تقیّة باید کلیة جراید را از ایراد دین حنیف تبرئه نمایید که غرض، ایراد به اسلام و قرآن و کتب اربعه و احادیث صحیحة مذهبی نیست که موجب کفر باشد یا فسق؛ بلکه غرض رسوایی و افتضاح بدکرداران و ظالمین و فاسقین است.^[90]

خرقانی به مخاطبان خود می گوید که تقیه کنند و به جای اسلام، بدکارانِ مسلمان را مورد انتقاد قرار دهند. این همان رویکرد نهان زیستانة صاحبان تحریر العقلاء و سؤالات سبعه است. بنابراین، اتهام بابی گری سید اسدالله خرقانی نیز بی دلیل نبوده است.(خیلی هم بی دلیل بوده و این هم یک تهمت است. چرا به آن طرف قضیه نگاه نمیکنی تا متوجه شوی کسانی که نان را از قبل ناآگاهی مردم میخوردند و با شک در نکات منفی و پیرایه های دین نانشان تخته میشود این گونه تهمتها را در میان مردم شایع میکرده و هنوز میکنند؟)

در آثار خرقانی هم رویکردهای اصلاح دینی را می توان یافت. وی مجلس تفسیر قرآن داشت و دیدگاه های خود را برای جمعی بیان می کرد. او می گفت: «غیر قرآن هرچه از هرکه هست، مسکوتٌ عنه بگذارند تا آنکه کلیة عقاید و اصول را از قرآن بیاموزند؛ مانند اصحاب سعادت. غیر از این علاجی نیست».^[91] خرقانی سیاست چهار خلیفة نخست را ـ تا سال چهلم ـ براساس سنت نبوی می دانست^[92] و شروع مشکلات حاکمان اسلامی را به زمان معاویه بازمی گرداند.^[93] او همچنین ولایت تکوینی را نمی پذیرفت^[94] و به امام حی غائب نیز اعتقاد نداشت.^[95](هم اکنون نیز بسیاری هستند که به امام حی حاضر اعتقادی ندارند یا در شک هستند ولی مخالف بهائیت نیز هستند. پس نمیتوان کسی را به این دلیل متهم به بابی و بهای کردن دانست. - ویرایشگر)

* ارتباط فکر اصلاح دینی شریعت سنگلجی با آموزه های وهابیت

بنابر آنچه گذشت، خاستگاه اندیشه های اصلاح دینی شریعت سنگلجی، تعالیم شیخ هادی نجم آبادی بوده است. شیخ نیز براساس اعتقاد بابی خود به طرح آن نکات اصلاح خواهانه می پرداخت. اما تأثیر شریعت از آموزه های وهابیت نیز مورد پذیرش موافقان و مخالفان اوست.

مقایسة فهرست کتاب توحید عبادت (از آثار اصلی شریعت سنگلجی) با فهرست کتاب التوحید (تألیف محمد بن عبدالوهاب) همسانی قابل توجهی از مطالب این دو کتاب را نشان می دهد. سنگلجی در پاسخ به یکی از مخالفان خود که او را به رونویسی از کتاب التوحید متهم می کرد، گفته بود که بخش هایی از کتاب توحید عبادت را از روی کتاب کتاب التوحید نوشته است؛ نه تمام آن را!^[96] یکی از شاگردان نزدیک شریعت نیز گفته بود که وی در زمان حج با مطالعة آثار وهابیان به آموزه های ایشان گرایش پیدا کرد.^[97] بر همین اساس است که برخی شریعت سنگلجی را اوّلین کسی می دانند که عقاید وهابیه را در ایران ابراز کرد و عده ای دور خود گردآورد.^[98]

* درس آموختگان شریعت سنگلجی

در سالهایی که شریعت سنگلجی به تبلیغات اصلاح دینی خود مشغول بود، افراد بسیاری در محفل او حضور یافتند یا تحت تأثیر آثار وی قرار گرفتند که البته برخی از ایشان در تاریخ فکر دینی معاصر ایران نیز تأثیرگذار بوده اند؛ برخی از مهمترینِ آنها عبارتند از: فضل الله صبحی مهتدی، شیخ محمد سنگلجی، حسین مطیعی، عبدالحسین آیتی (آواره ی سابق)، عبدالرحمن بدیع الزمانی کردستانی، حاج سید محمود طالقانی، مهندس مهدی بازرگان، حاج میرزا یوسف شعار تبریزی، علی اکبر حکمی زاده، دکتر محمدجواد مشکور، دکتر عباس زریاب خویی، دکتر سید صادق تقوی، مرتضی مدرسی چهاردهی، مهندس عزت الله سحابی، حیدرعلی قلمداران.^[99]

فهرست منابع

البهی، محمد، اندیشه نوین اسلامی در جریان رویارویی با استعمار غرب، ترجمه سید حسین سیدی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372ش

امین، احمد، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، قاهره، مطبعة النهضة المصریة، 1965م

براون، ادوارد، انقلاب ایران، ترجمه احمد پژوه، تهران، کانون معرفت، 1338ش

بلاغی، سید عبدالحجت، تذکره عرفا، تهران، مظاهری، 1327ش

بیگدلی، ابوالحسن، «ضایعه بزرگ اسلامی»، اطلاعات، دی 1322ش

تقی زاده، سید حسن، زندگی طوفانی، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی، 1372ش

____________  تاریخ انقلاب ایران، به کوشش ایرج افشار، بیجا، 1349ش

حاج سیاح، خاطرات حاج سیاح، به کوشش حمید سیاح و سیف الله گلکار، تهران، امیرکبیر، 1359ش

چهاردهی، نورالدین، وهابیت و ریشه های آن، تهران، فتحی، 1363ش

____________  سلسله های صوفیه در ایران، تهران، علمی و فرهنگی، 1382ش

جعفریان، رسول، جریانها و سازمانهای مذهبی سیاسی ایران از روی کار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب، تهران، خانة کتاب، 1387ش

خرقانی، سید اسدالله، رساله متشابهات در قرآن، تهران، دانش، 1353ش

____________  روح التمدن وهویت الاسلام، تهران، مطبعه خیرالحاج حاجی عبدالرحیم، 1335ش

____________  محو الموهوم و صحو المعلوم، با مقدمه سید محمود طالقانی، بیجا، 1339ش

دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، تهران، فردوسی و عطار، 1362ش

دولت آبادی، سید علی، خاطرات و ملاحظات، به کوشش ایرج افشار، تهران، سخن، 1388ش

روحی کرمانی، ع، سؤالات سبعه، دانشگاه پرینستون: مجموعه اسناد دکتر ویلیام میلر، ش 249 [نسخه خطی]

شریعت سنگلجی، توحید عبادت، تهران، دانش، 1345ش

____________  محو الموهوم، تهران، تابان، 1323ش

____________  کلید فهم قرآن، تهران، دانش، 1345ش

صاحب الزمانی، ناصرالدین، دیباچه ای بر رهبری، تهران، مؤسسة مطبوعاتی عطایی، 1348ش

صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه، تهران، جاویدان، 1362ش

عین السلطنه، قهرمان میرزا، روزنامه خاطرات عین السلطنه، به کوشش ایرج افشار و مسعود سالور، تهران، اساطیر، 1380ش

فرید تنکابنی، عبدالوهاب، اسلام و رجعت، تهران، دانش، بیتا

قزوینی، محمد، یادداشت های قزوینی، به کوشش ایرج افشار، تهران، علمی، بیتا

____________   بیست مقاله قزوینی، تهران، دنیای کتاب، 1363ش

گلدزیهر، ایگناس، مذاهب التفسیر الإسلامی، قاهره، السنة المحمدیة، 1374ش

مدرسی، مرتضی، سیمای بزرگان، تهران، شرق، 2535شاهنشاهی

مدرسی چهاردهی، مرتضی، سید جمال الدین و اندیشه های او، تهران، امیرکبیر، بیتا

محیط طباطبایی، سید محمد، سید جمال الدین اسدآبادی و بیداری مشرق زمین، تهران، سماط، 1379ش

مشکور، محمد حسن شریف الدین، «نام و نسب شریعت سنگلجی»، مجله آینده، سال 12، فروردین 1363ش

ملکزاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، بیتا، بیجا.

ناظم الاسلام کرمانی، میرزا محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، پیکان، 1376ش

نجم آبادی، شیخ هادی، تحریرالعقلاء، به کوشش مرتضی نجم آبادی، تهران، ارمغان، 1312ش

هاردینگ، آرتور، خاطرات سر آرتور هاردینگ، به کوشش محمدجواد شیخ الاسلامی، تهران، کیهان، 1370ش

هاشم العمیدی، سید ثامر، در انتظار ققنوس، ترجمه و تحقیق مهدی علیزاده، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1383ش.

هدایت، مهدی قلی [مخبرالسلطنه]، خاطرات و خطرات، تهران، اساطیر، 1380ش

فصلنامه امامت پژوهی شماره 4

^[1]*. سید مقداد نبوی رضوی،  پژوهشگر حوزه تاریخ اندیشه های دینی در ایران معاصر.

^[2].  مدرسی، مرتضی، سیمای بزرگان/ 182 و 183. مرتضی مدرسی چهاردهی از شاگردان و هم فکران شریعت سنگلجی بود؛ از این روست که آگاهی هایی که در کتاب خود به دست داده، از اهمیت برخوردار است. یک نمونه از اهمیت گفتار او نام شریعت است که در بسیاری از آثار به اشتباه «محمدحسن» یا «غلامرضا» نگاشته شده است. یکی از منسوبان نزدیک شریعت نیز نام او را «میرزا رضاقلی» ثبت کرده است. وی همچنین نوشته که لقب «شریعت» را مرجع بزرگ شیعیان، آقا سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، به شیخ رضاقلی جوان داده بود (محمدحسن شریف الدین مشکور، «نام و نسب شریعت سنگلجی»، مجله آینده، 12، (فروردین ـ خرداد 1363) ص 73).

^[3].  مدرسی، مرتضی، سیمای بزرگان/194.

^[4].  چهاردهی، نورالدین، وهابیت و ریشه های آن/159.

^[5].  مدرسی، مرتضی، همان/184.

^[6].  چهاردهی، نورالدین، همان/159 و 160.

^[7].  مدرسی، مرتضی، همان/184 و 185.

^[8].  نورالدین چهاردهی، همان/ 161.

^[9].  همان/162 و 163.

^[10].  صاحبالزمانی، ناصرالدین، دیباچه ای بر رهبری/137.

^[11].  بیگدلی، ابوالحسن، «ضایعه بزرگ اسلامی»، اطلاعات، (17 دی1322)، ص28.

^[12].  بلاغی، سید عبدالحجت، تذکره عرفاء/258.

^[13].  مرتضی مدرسی چهاردهی که از شاگردان و هم فکران شریعت بود، چنین گفته است (مدرسی چهاردهی، مرتضی، سیمای بزرگان/ 181 و 182).

^[14].  بلاغی، سید عبدالحجت، همان/ 257 تا 260.

^[15].  شریعت سنگلجی، توحید عبادت.

^[16].  شریعت سنگلجی، کلید فهم قرآن. مقدمه این کتاب در تاریخ 1361ق (1321ش) به پایان رسیده که از زمان نگارش آن نشان دارد.

^[17].  شریعت سنگلجی، محو  الموهوم.

^[18].  صاحبالزمانی، ناصرالدین، دیباچه ای بر رهبری/133 و 134. پدر نویسنده، شیخ ابراهیم صاحب الزمانی، از مخالفان شریعت بود و با وی بحث می کرد (برای نمونه ن.ک: بلاغی، سید عبدالحجت، تاریخ تهران، 2/98، بخش خطی).

^[19].  بلاغی، سید عبدالحجت، تذکرة عرفاء/260.

^[20].  این سخن را میرزا ابوالحسن خان فروغی از شریعت سنگلجی شنیده و برای آقای مهندس عزت الله سحابی بازگو کرده بود؛ ایشان نیز آن را برای نگارنده نقل کردند.

^[21].  این سخن را آقای حسین شاه حسینی (از رجال سیاسی مشهور و از اعضای نهضت مقاومت ملی بعد از کودتای 28 مرداد 1332) برای نگارنده بازگو کرد. پدر ایشان، حاج شیخ زین العابدین شاه حسینی، از کسانی بود که با شریعت سنگلجی بحث و مناظره می کرد. ایشان نیز گاه با پدر در مجالس شریعت حضور می یافت و از او خاطراتی دارد. لازم به ذکر است که برای آگاهی از اصالت ولادت، غیبت و طول عمر امام زمان (علیه السلام) از دیدگاه شیعه (و حتی برخی بزرگان اهل سنت) به دو کتاب تحقیقی و مهم می توان اشاره کرد؛ یکی کتاب کشف الاستار عن وجه الغائب عن الابصار(اثر حاج میرزا حسین نوری طبرسی) و دیگری کتاب المهدی المنتظر فی الفکر الاسلامی (اثر آقای سید ثامر هاشم العمیدی). محدث نوری کتاب کشف الاستار را در مدت زمانی اندک برای پاسخ به شعر یکی از عالمان اهل سنت بغداد ـ که در آن شعر به انکار مهدویت مورد اعتقاد شیعه پرداخته بود ـ نگاشته است. این کتاب که پیش از این به طبع رسیده بود، به تازگی با شکلی تحقیق شده در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است. کتاب دوم نیز توسط آقای مهدی علیزاده به فارسی ترجمه شده است و در میان آثار علمی معاصران در موضوع مهدویت به شمار می رود و نسخه PDF این کتاب در پایگاه اینترنتی www.toraath.com موجود است.

^[22].  تاریخ نگارش مقدمه کتاب 1355ق است؛ اما زمان طبع آن 1358ق (1318 ش.) بوده است (بلاغی، سید عبدالحجت، تذکره عرفاء، ص 259).

^[23].  نورالدین چهاردهی که هم فرید تنکابنی را می شناخت و هم با شریعت سنگلجی به خوبی آشنا بود، دلایلی در این زمینه ارایه کرده و نتیجه گرفته که کتاب اسلام و رجعت اثر خود شریعت بوده است. وی در پایان بحث خود احتمال داده که فرید تنکابنی تقریرات بحث شریعت را نوشته و به نام خود چاپ کرده باشد (چهاردهی، نورالدین، وهابیت و ریشه های آن/175 و 176) .

^[24].  چهاردهی، نورالدین، وهابیت و ریشه های آن/173 و 174. تصویر این استفتا و پاسخ آن در کتاب محو الموهوم اثر شریعت سنگلجی آورده شده است. البته موضوع استفتا به پیش از طبع کتاب اسلام و رجعت بازمی گردد و به نظر می رسد که به منابر شریعت سنگلجی مربوط باشد و دلیل آن این است که حاج شیخ عبدالکریم حائری در سال 1355ق (1315 ش) درگذشت؛ یعنی سه سال پیش از طبع کتاب.

^[25].  شریعت سنگلجی، توحید عبادت/130.

^[26].  همان/139.

^[27].  همان/24.

^[28].  همان/39 ـ 48.

^[29].  همان/59.

^[30].  همان/63.

^[31].  همان/64 ـ 67.

^[32].  همان/101 ـ 105. باید توجه داشت که میزان درستی یا نادرستی انتساب این باورها به شیعیان و نیز شرک بودن یا نبودن شان، بحث کلامی بسیار مهمی است. برای آگاهی تفصیلی از دیدگاه شیعه درباره موضوع شفاعت و زیارت، مجموعه سه جلدی شفاعت (نوشته آقای محمدباقر علم الهدی) بسیار سودمند است. جلد نخست این مجموعه، گفتارهایی است درباره «بررسی و تحلیل توسل، شفاعت، و زیارت»، «توحید و چهره های آن»، «روش آشنایی با حقایق قرآن»، «بررسی شرک و اقسام فاعل» و «در جستجوی وسیله». جلد دوم به «عبادت، طاعت و دعوت» و «تفاوت شفاعت در پیشگاه الهی با وساطت های دنیوی» پرداخته است. جلد سوم نیز درباره موضوع «زیارت» است.

^[33].  عین السلطنه، قهرمان میرزا، روزنامه خاطرات عین السلطنه،/صص 7966، 7967 و 8001.

^[34].  هدایت، مهدی قلی[مخبرالسلطنه]، خاطرات و خطرات/385.

^[35].  چهاردهی، نورالدین، وهابیت و ریشه های آن/160.

^[36].  این موضوع را حجة الاسلام و المسلمین آقای حسن طارمی راد، معاون علمی دانشنامه جهان اسلام، از قول آیة الله العظمی حاج آقا موسی شبیری زنجانی(از مراجع تقلید شیعیان) برای نگارنده نقل کردند.

^[37].  چهاردهی، نورالدین، وهابیت و ریشه های آن/160.

^[38].  برای مطالعه گفتگوهای تاگور و شریعت سنگلجی، نک.: شریعت سنگلجی، اسلام و موسیقی (به انضمام حرمت ربا و مصاحبه با تاگور)/37 ـ 43؛ مدرسی، مرتضی، سیمای بزرگان/185ـ194.

^[39].  روایت گر اصلی این سخن، شیخ الملک اورنگ بوده که آن را در هردو بار از رضاشاه شنیده بود. این موضوع را سرهنگ سید ابراهیم سخایی از شریعت سنگلجی شنیده و برای نگارنده بازگفتند.

^[40].  مدرسی، مرتضی، سیمای بزرگان/274.

^[41].  قزوینی، محمد، یادداشت های قزوینی/168. زنده یاد استاد ایرج افشار (تدوین کننده کتاب) به جای کلمه«خیل» علامت «(!)» گذاشته و نوشته است که کلمه ای ناخوانا بوده است. این کلمه را نگارنده با توجه به لغتنامه دهخدا در موضوع «خیل و خیم» حدس زده و قرار داده است.

^[42].  این موضوع را آقای مهندس عزت الله سحابی (م1390 ش) در پاییز 1388ش از قول شیخ محمد سنگلجی (برادر شریعت سنگلجی) برای نگارنده  بازگو کرد.

^[43].  حاج سیاح محلاتی که از یاران نزدیک سید جمال الدین بود، از شیخ حسن به عنوان صاحبخانه محل سکونت او در شهرری یاد کرده است (حاج سیاح، خاطرات حاج سیاح/327).

^[44].  سرهنگ سید ابراهیم سخایی در گفتگو با نگارنده، از درس آموزی شریعت سنگلجی نزد سید اسدالله خرقانی یاد کرد. همچنین از قول دکتر محمدجواد مشکور (خواهرزاده و شاگرد شریعت) نقل شده است که وی از مجالس تفسیر خرقانی بهره برده بود (رسول جعفریان، جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب/882).

^[45].  دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی/ 59 و 60.

^[46].  ناظم الاسلام کرمانی، میرزا محمد، تاریخ بیداری ایرانیان/79 و 80؛ مدرسی چهاردهی، مرتضی، سید جمال الدین و اندیشه های او/115 و 116؛ محیط طباطبایی، سید محمد، سید جمال الدین اسدآبادی و  بیداری مشرق زمین/95 .

^[47].  گلدزیهر، ایگناس، مذاهب التفسیر الاسلامی/349. گلدزیهر آن گونه که در این کتاب نگاشته، هم در قاهره (1873 و 1874م) و هم در پاریس (حدود 1883م) با سید جمال الدین رفت و آمد داشته است. 

^[48].  همان،/348 و 349.

^[49].  محمد البهی، اندیشه نوین اسلامی در جریان رویارویی با استعمار غرب/83 و 84 . البته میان اندیشه سید جمال الدین با وهابیان همسانی تام و تمام وجود نداشته است؛ مثلاً اعتقاد سید جمال الدین نسبت به حجاب، کاملاً مخالف با وهابیان بود. سه تن از علاقه مندان سید جمال الدین دیدگاه او درباره حجاب را این گونه آورده اند: «بی حجابی خوب است؛ درصورتی که نتیجه اش فساد نباشد. قوّت زن در طبیعت اوست» (امین، احمد، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث/114؛ ابوربه، محمود، جمال الدین الافغانی/103؛ مدرسی چهاردهی، مرتضی، سید جمال الدین و اندیشه های او/414). آنچه آمد از کتاب مدرسی چهاردهی است؛ اما دو کتاب دیگر نیز رویکرد سید جمال الدین را نزدیک به همین مضمون آورده اند.

^[50].  «استنطاق با میرزا محمدرضا»، روزنامه صوراسرافیل، ش 10 (5 رجب 1325ق).

^[51].  این تعبیر را سرهنگ سید ابراهیم سخایی از شریعت سنگلجی شنیده و برای نگارنده بازگو کرده است.

^[52].  قزوینی، محمد، بیست مقاله قزوینی/8 و 9.

^[53].  یادداشت های میرزا محمدخان قزوینی در: براون، ادوارد، انقلاب ایران،/400.

^[54].  صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه/356.

^[55].  ملکزاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران/170 و 171.

^[56].  تقی زاده، سید حسن، زندگی طوفانی/113.

^[57].  نجم آبادی، شیخ هادی، تحریر العقلاء/ 1 تا 49.

^[58].  همان/49 ـ 53.

^[59].  همان/82. 

^[60].  همان/133 ـ 135.

^[61].  همان/ 267 و 268.

^[62].  همان/294.

^[63].  درباره سخنان شیخ هادی نجم آبادی نیز باید مانند شریعت سنگلجی نظر بدهیم. بحث درباره میزان درستی گفتار شیخ درباره نسبت دادن این باورها به شیعیان و اینکه این اعتقادها تا چه اندازه درست یا نادرست هستند، از حوزه این نوشته ـ که تنها به بیان سیر تفکّر اصلاح دینی می پردازد ـ  خارج است. برای آگاهی دقیق از دیدگاه شیعیان درباره موضوع های بالا نیز کتاب های پیش گفته راه گشا هستند.

^[64].  نورالدین چهاردهی در این زمینه می نویسد: «تقریرات شیخ به شاگردان خود که از افاضل نامداران ایران بودند، به نام تحریرالعقلاء به طبع رسیده است» (چهاردهی، نورالدین، سلسله های صوفیه در ایران/17). وی در جایی دیگر می نویسد: «قسمتی از تقریرات این عالم ربانی تحت نام تحریر العقلاء جمع آوری و منتشر شد» (چهاردهی، نورالدین، وهابیت و ریشه های آن/ 117).

^[65].  نجم آبادی، شیخ هادی، تحریر العقلاء، مقدمه مرتضی نجم آبادی.

^[66].  فاضل مازندرانی، اسدالله، تاریخ ظهور الحق/483.

^[67].  دولت آبادی، سید علی محمد، خاطرات و ملاحظات/92؛ ملکزاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران/170.

^[68].  آرتور هاردینگ، خاطرات سر آرتور هاردینگ/252.

^[69].  سید علی محمد شیرازی (باب) در سال 1260ق با این ادعا که باب امام غایب شیعیان است، دعوت خود را آغاز کرد؛ اما سرانجام به نَسخ دیانت اسلام پرداخت و خود را «مظهر ظهور الله» خواند. پس از اعدام او، بابیان به یکی از پیروان برجسته اش، میرزا یحیی صبح ازل روی آوردند و براساس دستور باب او را «مرآت» (حاکی از «شمس حقیقت» که خود باب بود) دانستند. باب در آثار خود به ظهور موعودی بلندمرتبه بشارت داده و او را مظهر شریعت بعد از دیانت خود دانسته بود؛ به این موعود، در ادبیات باب «من یظهره الله» گفته میشد. در حدود دوازده سال پس از کشته شدن باب، میرزا حسینعلی نوری مشهور به «بهاء» (بهاء الله) خود را من یظهره الله خواند و دیانت جدید بهایی را تأسیس کرد. بیشتر بابیان به او پیوستند و بهایی شدند. آنان که بر آیین باب باقی مانده بودند، به سبب آن که بر جانبداری از میرزا یحیی صبح ازل پافشاری می کردند، گذشته از «بابی»، به «ازلی» نیز مشهور شدند. برای اطلاع بیشتر ر.ک: زعیم الدولة تبریزی، میرزا مهدی خان، مفتاح باب الابواب.

^[70].  شیخ هادی نجم آبادی، تحریر العقلاء/54 ـ 68. نگارنده این موضوع را در جایی دیگر به تفصیل شرح داده است؛ ر.ک: نبوی رضوی، سیّد مقداد، «رویکرد اعتقادی حاج شیخ هادی نجم آبادی در پاسخ به بهائیان»، فصلنامه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ش 53 و 54 (بهار و تابستان 1389).

^[71]2.  روحی کرمانی، ع، سؤالات سبعه، (کتابخانه دانشگاه پرینستون، مجموعه اسناد دکتر ویلیام میلر، ش 249 [نسخه خطی]). این رساله را میرزا مصطفی کاتب که از فعالان کوشای بابی بود، استنساخ کرده است. در صفحه پایانی آن نیز دستخط نویسنده در تقدیم آن به دکتر سعیدخان کردستانی دیده می شود. سعیدخان یک مسلمان سنی مذهب بود که نصرانی شده بود. وی با بابیان تهران دوستی داشت و برخی بزرگان ایشان را از نزدیک می شناخت. برای آگاهی از سرگذشت میرزا مصطفی کاتب ر.ک: بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، 6/262 ـ 264؛ برای آگاهی از زندگانی سعیدخان ر.ک: William McElwee Miller, Ten Muslims Meet Christ, William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan, pp. 15 ـ 25 and 33 ـ 49. 

^[72].  همان/41 ـ 46.

^[73].  همان/50 ـ 53.

^[74].  همان/52 و 53.

^[75].  همان/58 ـ 61.

^[76].  همان/58.

^[77].  همان/60.

^[78].  همان/65 ـ 70.

^[79].  همان/74 ـ 77.

^[80].  نگارنده در آینده به شرح تفصیلی رویکردهای این آثار خواهد پرداخت.

^[81].  مسجد و مدرسه میرزا عیسی وزیر که در خیابان وحدت اسلامی تهران، روبه روی بخش جنوب غربی پارک شهر قرار گرفته اند. میرزا عیسی وزیر این دو بنای دینی را برای شیخ هادی نجم آبادی ساخته بود (نجم آبادی، شیخ هادی، تحریر العقلاء).

^[82].  روحی کرمانی، ع/17.

^[83].  فاضل مازندرانی، اسدالله، تاریخ ظهور الحق، تصویر از نسخه خطی، ج 6، ص23. نگارنده در جایی دیگر نمونه ای از «روش نهان نگاری» بابیان را که از «سنت نهان زیستی» ایشان برمی خاست، نشان داده است. این نمونه، کتاب روزگاری که گذشت، اثر عبدالحسین صنعتی زاده کرمانی است (ر.ک: نبوی رضوی، سیّد مقداد، «تاریخ مکتوم»، فصلنامه گفتگو، ش 59). نگارنده همچنین در مقاله ای با عنوان «نقش وقایع نگاران بابی در گزارش گری جنبش مشروطیت ایران» نمونه هایی دیگر از سنت نهان زیستی و روش نهان نگاری ایشان را به دست خواهد داد. این مقاله در فصلنامه مطالعات تاریخ معاصر ایران (ویژه نامه مشروطیت) به طبع خواهد رسید.

^[84].  زعیم الدوله، میرزا مهدی خان، مفتاح باب الابواب/297 و 298.

^[85].  تقی زاده، سید حسن، تاریخ انقلاب ایران/328.

^[86].  این موضوع را آقای دکتر ناصر کاتوزیان، استاد حقوق دانشگاه تهران که از شاگردان نزدیک شیخ محمد سنگلجی (برادر شریعت) بودند، از وی شنیده و برای نگارنده بازگفتند. شیخ محمد سنگلجی سال ها استاد حقوق دانشگاه تهران بود.

^[87].  استاد دکتر محمدعلی موحد (نویسنده و مترجم برجسته و نماینده پیشین دولت ایران در سازمان اوپک و صاحب نظر شناخته شده مسایل نفتی) رویکرد احترام آمیز شریعت سنگلجی نسبت به شیخ هادی نجم آبادی را دیده و برای نگارنده بازگفتند.

^[88].  مرتضی مدرسی چهاردهی دو حکایت از سیره زندگانی شیخ را از «استاد علامه فقید، شریعت سنگلجی» شنیده و در کتاب خود آورده است (مدرسی چهاردهی، مرتضی، سیمای بزرگان/272 ـ 274).

^[89].  قهرمان میرزا (عین السلطنه) که خرقانی را از نزدیک می شناخت، می نویسد: «در بیست سال قبل ... این سید [= خرقانی] را از طایفه بابیه می گفتند و در عقیده او حرف ها می زدند»؛ (قهرمان میرزا (عین السلطنه)، روزنامه خاطرات عین السلطنه، 4/2747).

^[90].  افشار، ایرج، مبارزه با محمدعلی شاه/427.

^[91].  خرقانی، سید اسدالله، رساله متشابهات در قرآن/16.

^[92].  همان مؤلف، روح التمدن و هویت الاسلام/25 و 26.

^[93].  همان مؤلف، محو الموهوم و صحو المعلوم/101 و 102.

^[94].  همان/32 و 33.

^[95].  این موضوع را استاد دکتر محمدعلی موحد از برخی شاگردان خرقانی شنیده و برای نگارنده بازگفتند. همچنین نگارنده با یک واسطه، از یکی از شاگردان خرقانی شنید که او در برخی مجالس درسی خود می گفت: «اگر پنجاه نفر فدایی داشتم، علی رؤوس الاشهاد می گفتم که امام زمانی نیست!».

^[96].  آن شخص حاج آقا روح الله کمالوند بود که سال ها بعد در شمار عالمان مشهور حوزه علمیه قم قرار گرفت. جریان آن گفتگو را استاد عبدالحسین حائری، دانشمند نسخه شناس و رییس پیشین کتابخانه مجلس شورای اسلامی، از حاج آقا روح الله کمالوند شنیده و برای نگارنده بازگفتند.

^[97].  این موضوع از قول دکتر محمدجواد مشکور، خواهرزاده و شاگرد شریعت سنگلجی، نقل شده است (جعفریان، رسول، جریان ها و سازمان های مذهبی سیاسی ایران از روی کار آمدن محمدرضاشاه تا پیروزی انقلاب/882).

^[98].  این نظر را نورالدین چهاردهی ارایه کرده است؛ وی بدون گرایش به شریعت سنگلجی در مجالس او حاضر می شد و آگاهی های مهمی از او داشت (ر.ک: چهاردهی، نورالدین، وهابیت و ریشه های آن/157).

^[99].  مدارک بهره مندی افراد یادشده از شریعت سنگلجی و اینکه برخی از ایشان تا چه اندازه تحت تأثیر او بودند و آیا تا پایان مسیر دینی خود به همان شکل باقی ماندند یا خیر، در پژوهش مفصل نگارنده درباره «فکر اصلاح دینی در عصر پهلوی اول» خواهد آمد. فهرست این اشخاص، تنها برای نشان دادن میزان اثرگذاری شریعت آورده شده است؛ مثلاً مرحوم مهندس عزت الله سحابی ـ آن گونه که خود برای نگارنده نقل کرد ـ تنها یک بار در مجالس شریعت حاضر شده بود؛ اما در سال های نوجوانی با آثار او حشر و نشر داشت و آن ها را تبلیغ می کرد. آقای سحابی در برخی موارد ـ و نه در اصول اعتقادی ـ با شریعت همراه بود. آقای حیدرعلی قلمداران نیز با اینکه شریعت سنگلجی را ندیده بود، با مطالعه آثار او و سید اسدالله خرقانی به این مسیر وارد شد و آن را با جدیت دنبال کرد؛ اما در مراحل پایانی حیات، تجدیدنظرهای مهمی داشت.