آیا "سزامی" درها را به روی ایران میبندد؟

آیا "سزامی" درها را به روی ایران میبندد؟

ابراهیم خندان

روزنامه نگار

بی بی سی: 22 سپتامبر 2013 - 31 شهریور 1392

محمودرضا آقامیری، نماینده ایران و معاون شورای بین‌المللی سزامی گفته است: حق عضویت ایران تا سه سال پیش پرداخت شده است ولی از آن مقطع به دلیل تحریم‌ها در انتقال وجه به حساب سزامی مشکل داریم که باعث شده از سه سال پیش امکان پرداخت حق عضویت و همچنین انجام تعهد مالی برای کمک داوطلبانه به سزامی را که از سوی دولت در بودجه اختصاص داده می شود را نداشته باشیم.

 بنا بر گفته‌های آقای آقامیری حق عضویت سالانه ایران در سزامی ۴۰۰ هزار دلار است ولی ایران،‌ اردن، ترکیه، مصر و اسرائیل به عنوان اعضای اصلی پروژه، متعهدند که به مدت پنج سال سالانه یک میلیون دلار برای تسریع در پیشبرد طرح اختصاص دهند که سهم ایران به دلیل مشکلات ناشی از تحریم‌ها تا کنون پرداخت نشده است.

وی همچنین به مشکلات دیگری نیز در زمینه چگونگی همکاری ایران با سزامی اشاره کرده است. در بخشی از مصاحبه آمده است که: با توجه به توان علمی و فنی متخصصان و صنعتگران ایرانی آمادگی خود را برای ساخت قطعاتی از تجهیزات سزامی اعلام کرده‌ایم که سزامی اعلام کرده استانداردهای مربوطه را ارائه می‌دهد تا در صورت توانایی در تامین این استانداردها، ساخت قطعات را به ایران محول کنند.

به گفته آقای آقامیری، آلمان و دیگر کشورهای صنعتی که به عنوان عضو ناظر بر روند ساخت تجهیزات سینکروترون نظارت دارند نگرانند به دلیل تحریم‌ها در تامین مواد و امکانات اولیه ساخت قطعات و همچنین دریافت بودجه لازم از سزامی با مشکل مواجه شویم و بنابراین در زمینه مشارکت دادن ایران در ساخت تجهیزات نظر چندان مثبتی ندارند.

البته نکته ای که آقامیری به آن اشاره نکرده است، عدم پذیرش دانشجویان ایرانی در طی چند سال گذشته برای تحصیل در زمینه شتاب دهنده‌ها از سوی مسئولان سزامی است.

پروژه سزامی چیست؟

واژه سزامی(SESAME)  کوتاه شده این عبارت است:

Synchrotron light for Experimental Science and Application in the Middle East

یعنی تابش سینکروترون برای دانش تجربی و کاربرد در خاورمیانه. این پروژه همکاری علمی و فنی بین المللی برای تاسیس و استفاده از یک دستگاه سینکروترون در منطقه خاورمیانه است که با هدف توسعه تکنولوژی سینکروترون در منطقه خاورمیانه به وجود آمده است.

سزامی اولین مرکز تحقیقاتی مهم با سرمایه گذاری مشترک بین المللی در خاورمیانه است که به وسیله دانشمندان و دولتمردان منطقه پایه گذاری شده است. این طرح بین المللی زیر چتر یونسکو در سال ۲۰۰۲ آغاز به کار کرد و از سال ۲۰۰۳ به بعد به عنوان یک مؤسسه بین المللی مستقل به کار خود ادامه داده است.

پیش بینی می‌شود که منابع تابش سینکروترون تأثیر زیادی بر توسعه علم و فناوری در منطقه خاورمیانه و همچنین توسعه صنعتی، آموزش دانشجویان و اقتصاد عمومی منطقه، داشته باشند. یکی از مهمترین اهداف پروژه سزامی علاوه بر اهداف ذکر شده،ایجاد یک بستر برای ترویج توافق و صلح در منطقه بوسیله همکاری‌های علمی و فنی میان این کشورها است.

سینکروترونی که در طرح سزامی استفاده خواهد شد، سینکروترونی است که پیش از این در آلمان استفاده می‌شده است و با به روز رسانی‌ها و افزایش توان و تغییر مشخصات فنی به منطقه منتقل خواهد شد و شاید بتوان آن را هدیه آلمانی‌ها به خاورمیانه نامید.

دلیل آلمان برای اهدا این شتابدهنده به طرح سزامی این بود که ساخت دستگاه سینکروترون جدید خود را به پایان رسانده بود و وزارت آموزش و تحقیقات آلمان برای تمرکز بودجه بر روی فعالیت سینکروترون جدیدش تصمیم به تعطیلی فعالیت سینکروترون قدیمی گرفت.

با پیشنهاد دو نفر از دست‌اندرکاران پروژه، قرار شد که سینکروترون قدیمی به عنوان هدیه‌ای از طرف آلمان به مکان جدید و مناسبی در خاورمیانه برای ایجاد یک مرکز تحقیقاتی در زمینه تابش سینکروترون منتقل شود.

بحث‌های زیادی میان دانشمندان و رؤسای بیشتر کشورهای منطقه، مأمورین دولتی آلمان و دیگر دانشمندان از آمریکا، اروپا و ژاپن شروع شد که سال‌ها ادامه داشت و از نتایج آن می‌توان به انتخاب نام سزامی (SESAME) برای پروژه و تعیین محل نصب آن در شهر آلان اردن اشاره کرد.

اعضای مشارکت کننده در این طرح به دو گروه اعضای اصلی و ناظر تقسیم می‌شوند. کشورهای ایران، اردن، اسرائیل، ترکیه، فلسطین و پاکستان زیر نظر یونسکو از مؤسسین سزامی در سال ۲۰۰۲ بوده‌اند و هم اکنون به غیر از کشورهای موسس، بحرین، مصر، و قبرس از اعضای رسمی طرح هستند. کشورهای سویس، فرانسه، یونان، ایتالیا، کویت، آلمان، ژاپن،سوئد، روسیه، پرتقال، انگلستان و آمریکا عضو ناظر هستند.

سینکروترون چیست؟

سینکروترون، نوعی شتاب دهنده ذرات به شکل یک حلقه دایره‌یی است که با کمک میدان های الکتریکی و مغناطیسی، تابش الکترومغناطیسی تولید می کند. ذراتی که با سرعتی نزدیک به سرعت نور در یک محیط الکترومغناطیسی حرکت می‌کنند، در جهت حرکتشان، نوری منتشر می‌کنند که تابش سینکروترون یا نور سینکروترون نامیده می‌شود.

تابش سینکروترن یک امکان توانمند برای مطالعه ساختمان مولکولی و تغییرات شکل و ترکیبات سلولی در هنگام واکنش های شیمیایی است که در زمینه‌های مختلف تحقیقاتی و کاربردی در فیزیک، پزشکی، صنعت، زیست شناسی، باستان شناسی و ... کاربرد دارد.

استفاده از تابش سینکروترون برای علوم بنیادی و فناوری‌های کاربردی، رشد فزاینده‌ای را در چند دهه اخیر تجربه کرده است. اهمیت رشد این ابزار جدید، در استفاده آن در شاخه‌های گوناگونی از قبیل موارد زیر است:

عضویت ایران در سزامی

ایران از بدو شروع مذاکرات طرح سزامی در این طرح حضوری فعال و تاثیرگذار داشته است. پس از ورود رسمی ایران به پروژه و برای توسعه فعالیت‌های ایران در این حوزه، کمیته‌ای با نام کمیته سزامی متشکل از چند تن از فیزیکدانان ایران (رضا منصوری، فرهاد اردلان، حسام الدین ارفعی، ناصر میرفخرایی، ابراهیم زمردیان، و محمد محمدی) تشکیل شد.

نمایندگان ایران در پروژه سزامی با کمک و مشاوره این کمیته تلاش‌های زیادی برای استقرار دستگاه سینکروترون سزامی در ایران کردند چون بنا بر تائید دیگر کشورهای عضو و ناظر ایران از نظر توانایی‌های انسانی و علمی و فنی از موقعیت بسیار مناسبی نسبت به دیگر کشورها برخوردار بود. اما به دلایل مختلفی که بیشتر سیاسی می‌نمود، کشور اردن به عنوان محل استقرار سزامی انتخاب شد.

برخی از شنیده‌های غیر رسمی حاکی از آن است که تیم ایرانی با اینکه می‌دانست به همان دلایل سیاسی این شتابگر به ایران داده نخواهد شد، برای استقرار این شتابگر در ایران داوطلب شد. دلیل این کار رد رسمی پیشنهاد ایران از سوی مسئولان پروژه و کشورهای عضو بود تا در ازای این عدم توافق ایران بتواند از امتیازهای دیگری همچون سهم بیشتر در نیروی انسانی و ساخت بخش‌هایی از این طرح در ایران برخوردار شود یا به بیان ساده بدهکار کردن دیگر کشورها به ایران.

این سیاست و همچنین موقعیت استثنایی ایران موجب شد که با اینکه ایران برای چند سال پیاپی حق عضویت خود را پرداخت نکرده بود، با ایران به عنوان یک عضو عادی برخورد می‌شد و به همین دلیل بسیاری از محققان ایرانی از طرف ایران ولی با حمایت سزامی به مراکز سینکروترون اروپایی و ژاپن فرستاده شدند و در واقع تعداد زیادی از پژوهشگران ایرانی در زمینه فناوری شتابدهنده و استفاده از آن تربیت شدند و به ایران بازگشتند و این موقعیتی بود که در حالت عادی و بدون عضویت در سزامی غیر ممکن بود.

از سال ۱۳۸۵ ایران از طرف شورای بین المللی سزامی از کشورهای عضو خارج شده و به عنوان عضوی معلق در نظر گرفته شد. هر چند که دلیل اصلی این مساله پرداخت نکردن حق عضویت ایران بود ولی مسایل سیاسی برای خروج کامل و آرام ایران از این طرح بین المللی علمی از سوی برخی کشورها هم بی تاثیر نبود. البته خطر خروج ایران در آن زمان با تائید طرح به وسیله مجلس و اختصاص بودجه منتفی شد.

البته ایران اعلام آمادگی کرده بود که در ازای پرداخت یکجای حق عضویت ۳ ساله خود، بخشی از سهم خود را نیز با ساخت قطعات دستگاه سینکروترون در ایران پرداخت کند. این روش علاوه بر حسن مالی، این نفع را داشت که به هنگام ساخت قطعات علاوه بر انتقال دانش فنی، باعث ایجاد اشتغال در زمینه‌های تخصصی در داخل کشور می‌شد.

ایران در این زمینه با دعوت از کارشناسان آلمانی و یونسکو و طرح سرن برای بازدید از امکانات فنی و علمی ایران، توانست نظر مثبت آنها نسبت به توانایی‌های ایران را بدست آورد و حتی نمونه‌ای از مغناطیس‌های مورد نیاز در طرح شتابگر را نیز طراحی کرد و آن را ساخت. این نکته همان چیزی است که محمودرضا آقامیری به آن اشاره کرده است و گفته که مسئولان فنی طرح به بهانه تحریم‌ها برای تداوم کار مانع تراشی می‌کنند.

بنا بر گفته آقامیری پس از احداث مرکز سینکروترون خاورمیانه، ایران به احتمال از یک بیم لاین اختصاصی برای تحقیقات فیزیک ذرات و کاربرد عملی سینکروترون برخوردار خواهد شد ولی به گفته کارشناسان، با توجه به کاربردهای روزافزون چنین شتابگری وجود سینکروترونی مشابه در داخل کشور ضرورت دارد.

همچنان که بسیاری از کشورهای صنعتی و حتی در حال توسعه دارای یک یا چند شتابگر هستند. آقای آقامیری گفته است که اگر در شرایط تحریم نبودیم می توانستیم یک مرکز تحقیقاتی مشترک با همکاری کشورهای دیگر در ایران راه اندازی کنیم ولی در شرایط موجود ناگزیر به بهره برداری از یک شتابگر ملی هستیم. در این جهت و با اتکا به تجارب ارزشمند همکاری چند ساله ایران در سرن، طرح ملی ساخت شتابگر چشمه نور در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی در حال پیگیری است که مطالعات مقدماتی و مکان‌یابی طرح انجام شده و قرار است طی چند سال آینده شتابگری با قدرت ۳ گیگا الکترون ولت - معادل قدرت سینکروترون سزامی - در قزوین به بهره برداری برسد.

تحریم یا ضعف مدیریتی؟

گروهی از دست‌اندرکاران طرح سزامی در ایران علاوه بر مشکلاتی که ناشی از تحریم است، مدیریت ضعیف را نیز عاملی در به خطر افتادن موقعیت ایران می‌دانند. به عنوان مثال آنها دلیل عدم انتقال پول حق عضویت را تحریم‌ها یا بی پولی نمی‌دانند، به دلیل اینکه همزمان طرح‌های دیگر علمی نیز در ایران وجود داشته است که نیازمند مشارکت بین المللی بوده و مبالغی بیشتر از حق عضویت ایران در سزامی برای آنها پرداخت شده است. آنها معتقدند که حداقل در اروپا برای نقل و انتقال پول برای همکاری های علمی موانع کمتری وجود دارد.

این منتقدان معتقدند که عدم پرداخت حق عضویت ایران به نوبه خود اهمیتش از اینکه در ازای پرداخت پول چه بدست می‌آورد کمتر است و حتی اگر مانعی در پرداخت‌ها وجود نداشت روش فعلی که بدون دریافت امتیاز پول پرداخت شود با منافع ملی سازگار نیست.آنها به کشورهایی همچون مصر یا قبرس اشاره می‌کنند که بدون اینکه پولی پرداخت کنند از پروژه امتیاز می گیرند.

این گروه از منتقدان می‌گویند که مسئولان فعلی نباید فراموش کنند که به دو دلیل حضور ایران در طرح برای ناظران خارجی و بانیان طرح مهم است و آنها به طور جدی می‌خواهند که این حضور تداوم داشته باشد. اول اینکه این پروژه برای ایجاد دوستی بین کشورهای منطقه از طریق مشارکت در یک طرح علمی بوده است و کم کردن تنش ها و موضع گیریهای غیردوستانه ایران و اسرائیل در این میان اهمیت زیادی دارد.

موضوع دوم هم اینکه موقعیت ایران از نظر دانش فنی، توان علمی و نیروی انسانی متخصص بسیار بهتر از باقی کشورهای منطقه در این زمینه هاست و این نکته‌ای است که همه کشورهای منطقه و مدیران سزامی به آن واقفند و اگر ایران کنار بکشد سزامی ضربه سنگینی خواهد خورد. برای ایران اگر امتیازهایی مانند تربیت نیرو و مشارکت فنی مقدور نباشد حضور در این پروژه بی معنی است. چون الان ایران خود دارای پروژه ای مشابه است که کار طراحی آن پایان یافته و در مرحله ساخت است.

اما فارغ از همه مسایل بزرگ و کوچک در زمینه همکاری ایران با این طرح؛ یکی از دلایل انتخاب نام سزامی برای این پروژه از سوی بانیان طرح اشاره به داستان علی‌بابا و چهل دزد بغداد بود که درب غاری که دزدان گنج خود را در آن پنهان می‌کردند با گفتن اسم رمز سزامی باز می‌شد. آنها امیدوار بودند که این نام مانند آن رمز علی‌بابا درب گنج دوستی و همکاری‌های علمی را بر روی کشورهای منطقه بگشاید ولی با توجه به وضعیت موجود باید صبر کرد و دید که سزامی، درب‌ها را بر روی ایران می‌گشاید یا می‌بندد.